Skip to main content

Full text of "Martin Luther, Thomas Murner und das kirchenlied des 16. jahrhunderts"

See other formats


Sammlung  <S6fdjm 


unb  mtt  imleitungeit  unb 


ammfun$ 


3.  6ofct>en'f<&<  PerlagebanMnng, 


nnbOIi 
prof.  I 

£effi 

lotti. 


25arnb 

ereffl 

IDttfe. 

?mai 

IHurm 
m.  €ir 

sJTeffi 

unb  isi 

9fe|f 

epi^ra 

(OJ^ttl) 

(ytn. 
Dr.  © 


THE  LIBRARY 

OF 

THE  UNIVERSITY 
OF  CALIFORNIA 

LOS  ANGELES 

FROM  THE 
Ol 

ELI  SOBL1. 


von  Di 
von  pr 

(But 

ImtJie 

9  DoUtnioem. 

2Uifffli)= 

D.  prof.  Dr.  C.  IP.  6traub. 


t).  HfalfAalbir.  Kebmann.  mtt 
beitsUbre.    iTlit 


Tittcraturgc 

fd?ii1ite  oon  Olar  Sad?,    profeffoi  < 
ber  UniDerftt.it    iiteslau. 


Dr.cn.C. 


6.  3. 

(Bef 

mittelater  uon  Dr.  £. 


PerlagebanMung,  C< 

53  fliebere  2foali?fi0  »<».  Dr. 


it     it tS        9*™usg.  Don 
ty  VLtV,  Dr.<S.  naumamt. 

iieA   anorganif4)e 

con"  Dr.  Jof.  fclein. 

tie^  organise  «»• 


Dr.  Jof. 

mit  *7  Cafeln  in 

(Ton.,  5arben-  unb 
(Solbbrucf  unb  135  Dolls  un&  dejtbilbern 
pon  It.  Kimmicb. 


2  Itrgefd;i4)te  ber  ftl 


b:&   alien 

pon    prof.    Dr.    £r. 
Ijonuitct.     mit  6  Btlbern  nnb  I  Karte. 


it  96  2lbbHbung*n. 


5  H6mif4>e  Xltertume* 


DOH   Dr.  Ceo  2510$.     JTlit  7 
DoUbiibern. 

6  Das  IDaltycmtieb  im  oet$. 

mn§e    ber   Hrfcbrift    fibetfe^t  u.  erl.  D. 
prof.  Dr.  t>.  2tltl?of. 


pon  prof.  Dr.  "fa. 


if  it.  KIgebra 


o  Beifpielfammlung  3111? 

,,Xritt>raetir  u.  2tlflebra"  oon  prof.  Dr. 

ts.  Scljubert. 


prof.  Dr.  fe.  Si»obo6a. 

0  Sfhitft>rnri«   E?n^B5lteftet 


lung  o.  prof.  (D.  23iirf  len.  mit  j?  ^ig. 


£ittcraturge= 


{d?ict>te  oon  'feerm.  Joadjim. 


23enebitt  Sporer.    mit  5  jig. 

eteoroiogie  D0s 

49  llbbilb.  unb  1  Safeln. 


im 


Deutfd?en  oon  Dr.  Hu6. 


Don  Dr.  Keinb.  Suntber. 

5?  pcrfpcf  tipc'Sg 

ss  (Beometrif4)e0  Seic^nen 

oon  'fcugo  23etfer.    mit  282  2Ibb. 

59  Jnbogermamfcfye  spra*. 

n  prof.  Dr.  K.  Hleringer. 
"•  Dr.  ^rattj  D.  IPag. 
ner.  mit  78  ilbbilb. 


probB.    mit  einer 

62 

ITlit  H  (TertFirtcijen  nnb  Diaqrammen 
nnb  eitier  Karte  ber  yipeneinteilung.  Don 
profefltor  Dr.  ^rans  lieioertd?. 


<D3£anberftmbe  ber 


europ. 

profilen.  D.  prof.  Dr.  ,<jraii3Beioeiid). 


ITorterbu*.      Don   Dr.   ,S.   Setter 


65  2lnatytif<$e  (Beometrie 

fcer  Ar6eitc  oon  prof.  Dr.  flj.  Siuton. 
mit   40   ,^ig. 

66  Huffif^e  (Brammatif 


con  Dr.  ffiri*  Semeter. 

2 

Dr.  j£ricfc  Sernefer. 


68 

Don  Dr.  iSrid?  Sernefer. 

69  (Engine  £ttteratitrgc= 

fct>id?Te  oon  prof.  Dr.  Karl  IDetfer. 

70  (Bried>tfd)e  £itteratitt?= 

oon  prof.  Dr.  Klfrcft  (SJertfe. 


6.  3.  <Bindxu'f*e 

?l<£bemie,  Ullgemeine  it. 

rbciit.Uiiitf.  pon  Dr.  mar  Hubolpbi. 

72  projeftire  (Beometrie 

oon    Dr.  Rarl   rofblnnanu.    IHit   57 
3um  Ifil  jn>etfarbigen  .^iauren. 
"^  "*  l^i^  t  fi^t*fiiti^^  pon    Or    ITT  i  u?  tic  I 
*       A' v  L 1  L  i  1 11 1 1  v  V   feiJbf  1?ltini)t     Illit 
66 


74  Die  23auf  imft  o.  3lbeno= 

Iairt««  oon  Dr.  B.  Scba'fer.  mit  22  Ubb. 

75  Die  ©rapbifcfyen  liimfte 

con  (Earl  ftampmaim.  OTit  3  Beilagrn 
anb  3^  2Ibbi!t>unaen. 

76  (Ebeowtifd^e  P^vfltwi. 

mrdionif  nnb  ilfuflif.     Pon    prof.  Dr. 
ftuftiiP  Jagff.     mit  oielcn  Jlbbilogn. 

77  CEl;eoretifd)e  pbrfif,  ci!i: 

Cid)t  dn&  rTirm*.  Don  prof.  Dr. 
Wit  pirlen  2lbbil6gn. 


(Elcftricitflt  un">  niagidistnus.  Don  prof. 
Dr.  Ciiilai'  JagCT.  Utit  Diflen  llbbilbgn. 


maler  mit  iSrommatif,   Urbfrfpticmq  u. 
utprungcn  o.  Dr.  tyrmr.mi  jant^en. 

Don  Iiarl  anto  bart> 
maim,  niit  jai^ir.  yb= 

r>iI^qn.  un!>  Coffin. 

ro^aritbntentafeln,  I1ifr. 


f,  oon  prof.  Dr.  Tjcrnwuu  Sdju- 
bert.     3"  jt'Pifarb    Prucf. 

82  £ateimfd;e  (Brammatif 

con  prof.   Dr.  U). 


[  uon  prof.  Dr.  ttt>miiu&  Tjari>rj 
4T-|tf}fi  pon  Pireftor  Dr.  .S rail 3 
iUUlUl  Sitnl.K.  mit  56  Jlbbilbgn. 


Ptftaflebanftlung.  C<ip3ifl. 

87^6'bere  Unalpfis  I: 

Differ<utialrecbnnrta.  Don  Dr.  $vb 
Ounfer.    mtt  63  ^tg. 

ssfeobere  Unatyfis  II: 

Jfiitfgralrectiiitng.    Don  Dr.   ,<frbi 
.TiuilcT.    OTiiKS^tqu-rn. 

(Beometrii 


in.6tmou.OT 

28  Ubbilbungen. 

pon  prof.  Dr.  J^. 


OI 
9  \ 

92 


pon  prof.  Dr.  IDalter  >'i.  Witllctnvit 


jufanitnenbiinqcnb  fntrpitfelt  unb  mit  gi 
or&nwnDenfubungfn  perfeb,cn  pon&ui 


93  Deittfd;e$  Teben  im  ]i 

Jfll'rl?Uttbcrt.  7<u[turl-i)'l  (Erlduterunot 
3.  ^tbpIungrnlip^  n.  >ur  Jdibrun.  Do 
pror.  Dr.  Jul.  riofKiibactier.  1TI 
cielpii  Jlbbilbgn. 


fiid'tSrucf  beilage  u.  33r|!r.  ilhbilfgn. 

95  palaontologie.  %  S 

.     lllit  ciclcn  Ubbilogn. 


PJ.   prof.  Dr.  tt.  Boblrauf*.     in 

I*  Hhbik-'ungen. 

7  Pi  VivnnTi>tin<>  DOT1  r)r- 

^  ^.tltl'llltil  lv  mit  44  . 

if;  ber 


pbrtfif  non  Dr.  ®.  ^f.  Cirr^. 

99(Lrigoiiometrie  ^«  r> 

*.     Illit   piflen    5 


pon  prof.  Dr.  3t.  S 


Dr. 


(Syilfin  Stolje-Sdirey;  pon 


pon    J-itfior    prof.    Dr.  ii>.  iuT 


ITtil  pitlen   Ul'bil.  1'i'Qpn. 


nuf  6cr  uicrtcn  i'ofinufcitc ! 


ELI  SO3EL, 


SRartin  Sutljer 

burner  uttb  bag  tirdienlieb 

16.     a 


unb  mit  ©tnlettungen  unb 
3lnmerfungen  berfefjen 


Don 


Cberlef)rer   am    3iiEoIaigQmitafium   511 


1900 


HII_e  SKettjte,    insbefonbere    b  a  §    UebcrfefcungSrerfjt,    Don 
her  SBerlaflSlianblung  sorbebalten. 


Xvucf  uon  (Sari  ;K  e  m  b  o  I  b  tS  E  o.  in  frilbromt. 


1SRLF 

DRL 


Sette 

2Hartm  Sutler. 

Sinlettung       .......  5 

1.  S8omredjten2)otmetfdjen 

A.  ,,<$qn  Senbbrieff  Don  Eolntetfcfjen".    1530             .            .  21 

B.  2Iu§  ben  ,,®ummarien  bber  bie  ^iatmen"  u.  f.  ID.    1533.  .  31 
G.  Iteber  bie  Sctytmengfeit  be§  5>olinetfrf)en§  ...  88 

2.  3ur«erbeutfc&ungber33ibel        .            .           .  40 

A.  Bie  Sibelubei-fe6ung  beg  H.  unb  15.  3oljrf|unbert3          .  40 

B.  iJJrobcu  au§  Sutlers  UeberieBung  mit  ©egeniiberfteQung  bet 
Borlutfierifdjen  SBibel  unb  ber  SBuIgata  u.  f.  tu.       .            .  44 

C.  2)ie  |)aiiptbateit  ber  Sulfierirfieu  53t6eiiiberieBung              .  4J 

3.  SSorrebe  auf  ben  $f  alter.    1528         ...  50 

4.  SBorrebe  311  ben  tifopifcften  gabelit.    1530  .            .  55 

5.  S3om$ftut}enber®eirf|icf)te.    1538      ...  61 

6.  21  u  bie  ;){  abb,  err  it  alle  r  fteb  t  e    uf.ro.    15-24             .  66 

7.  Ue&er  bie  9Iu3legung  be3  101.  $  f  a  I  ml.    1534       .  89 

1.  $ie  TOeifter  Rluglinge         .....  90 

2.  Son  ©olte*  SBunberlenten  .....  94 

3.  5aii4e  3li"9en  u.  f.  ro         .           .           .           .           .  104 

4.  Son  $ofbienft  unb  ^ofreben  .  .  .  .106 

5.  Seutfdje  Xreue,  roelfdje  Xi'tcfe         .  .  .  .108 

8.  2tu893ciefen  Sutler?               .            .            .            .  1 H 

a.  9tn  Surfiirft  Ofriebrtcfj.    5.  OTarj  1522        .            .            .  Ill 

b.  ®rei  SBrtefe  Sutlers  Don  bet  Roburg.    1530          .            .  116 

1.  3ln  feine  Sifcfigefeflen     ....  116 

2.  2Iu  ben  fucidc^rtWen  Sanjler  D.  ©eorgtuS  SBriicf          .  118 

3.  2ln  Sa^aru?  Spengler    .           .             ...  121 

9.  2lu3  ben  Zif^rfben     ......  122 

Ueber  3)eutfc^lattb,  beut?(^e  Sprad&e  unb  TOunbarten  122 


Seite 

fttnfjenlieb. 

Ginleitung       .                            ....  124 

1.  2ft  art  t  it  2n  tljer            .            .                       .            .  125 

eiiileitniKi     .......  125 

1.  ftran  9ftnfioa       .  .  .  .  .  .126 

2.  Gin  lieb  von  ben  jiueen  SJJortcrcrn  elc.  .            .            .  12H 

3.  ,,(£in  ioftc  iWiiro"               .....  132 

4.  (Sin  fttiiberlieb  aitf  SBeif)tiad)teu              .            .            .  133 

5.  ,,2ld)  OSott  uun  fiimmel"   .....  136 
5a  i'littjcr-J  Ui-betleljitng  bcS  12.  ^falin-3       .                         .  137 

6.  Jer  ilobgciant)  Siiiu'oni'3             ....  138 
7    gin  lobgcfaiifl  ,,9hi  bitten  tuir  jc.  13'J 
8.  ,,Witten  luit  im  leben"    .....  140 

II.  3  olm  11  ite  8   9.U  a  t  Ijef  i  H*           .                                     .  141 
Worrteiilieb   .....                         .141 

III.  2  a  j  a  v  11  •:•   S  v  r  n  g  I  e  r     .             .            .            .            .  144 
,,2/urcf)  Slbamis  ^aH"             .            .                                     .144 

IV.  i.V  i  f  n  J  a  118   %  ec  i  11  8        .                                                  .  l  It; 
,,?li'!oin  Wott  jiut  ber  iuUjc"             .                         .            .  Hii 

V.  $  a  it  l  it  s   2  p  e  r  a  t  n  »                   .             .                         .  14s 

„£••:•  ift  ba->  IjaDl  uit->  fiiiumen  lia'"  ....  1  is 

VI.  y(i  c  I  a  6  ft  c  r  m  a  n  it          .                         ...  150 

1.  Xer  l'iori)cii--3ejieit           .....  150 

2.  Xer  Slbeitb  tenen             .            .            .  151 
VII.  9lii«  M.  ^'elie'-5  (fatljotiidjem)  ©eiaugbiidjlut  0.  3aftre  1537  I5i 

l.  Sin  flpiiftlict)  iliitlicb         .....  152 

'i.  11  if  ten  iH'ilifl  tjiiigftiii]    .                                                    .  153 


Giitloitiutfl       ...  .          .        I.M 

1.  Wu8  bet  ,/Jiarreiibe)d)RH't'Viii](i"  .  .  .          156 

li.  sJlu8  bent  ,,grofjcn  i.'ittl;eri)"cf)cii  Barren"          .  .  .          1511 


iu  £ut()cr. 


($tulettmtg. 

l.  Sutf)cr§  StcftuitQ  iu  i>er  bcutfdjeu  Sttteratnr, 


Ijcutc  fefjen  triele  in  ihttljer  nirf)t  bio}]  ben  gvofjen 
Sefyrcr  nn?ere3  ^olfeS,  fonbern  and)  ben  ©djbpfer  ber  nen* 
fyort)bentid)en  Sctjriftfpradje  unb  SSegrflnbec  nnjcrcr  ncueu 
Sitteratnr.  liefer  ^Uiffaffnng,  bio  bie  93cbingnngcn  fprad)Hcf)en 
SSanbelg  ocrfennt  unb  bie  beionfjte  ©inmirfitng  eine§  Siiijelnen 
anf  bie  Itntgeftaltung  ber  ©pradje  iiberfdjafct  ,  tjat  bie  28i[fen* 
jdjaft  frcilid)  luiber^rcdjen  ntiiijen:  nid)t  SBitte  uitb  Sinn  be» 
einen  9Knnne§  Ijaben  ba§  33ilb  ber  ncu^odf)beutfd)en  £d)rift= 
fpradje  geftattct,  jonbent  nnc  bie  SSereinignng  Dieter  tricD* 
rcidjcr  itraftc  crflart  nn§  ba§  We()eimui§  tfjre§  Urfpntng'o. 
3(ber  roenn  ,,jeber  grojje  unb  angenfadige  ^ortfdjritt  in  ber  Gut* 
Jutcfhtng  ber  Spradje  ber  9{efler,  einey  bcftimtntcn  33ilbnng§* 
geurirfjtv"  iff,  jo  iuirb  yntfjerS  tjeroorraqenber  ^(ntcil  an  ber  ^od)* 
bcutiriien  Spradjeinignng  nid)t  beftrittcn  luerbcn  f5nnen,  unb  toie 
cng  ober  tueit  and)  bie  ge(et)rte  e?orfd)img  bie  ©reit^en  oon 
^ut()ei-y  Giuflnfj  anf  bie  tueitere  Vlnsbilbung  be§  jd)on  lange 
uorgcbilbeten  geincinen  ®entjd)  ^iefjen  mag,  ben  3htl)in  be-5 
ipradjgeiuattigen  Sdjrtftftetler^  tuirb  fie  tfjm  nidjt  jdjmolcrn. 
®enn  311  bem  lueiteren  ,,^(  u  »  b  a  n  b  e  §  n  e  it  f)  o  ri)  b  e  n  t  \  di  e  n 
S^radjrctdjS,  tu  o  r  a  n  bie  gauge  f  it  u  f  t  i  g  e  ©  n  i- 


6  (Sintcitung. 

tot  (filing    unferer   Nation    I)  ing"    (5R.   §ilbebranb), 
bilbctc  bie  <5prad)c  bcr  ihitljerfdjen  SMbcl  ben  9(u£gang3punft. 

^snbcm  feme  SBtbelfl&erfefjung  ba§  ^bcal  bcr  »otlett  @prad)- 
cinljctt  gleidjfam  crft  511  afynenbem  93ennif3tfein  bradjte,  tocift 
ihttfyer  in  bic  ^nfunft.  @r  lucift  in  bie  ^ergaugcnfjeir,  iufofern 
al3  cr  fprari)liri)c  SBcftrcbitngen  be£  14.  unb  15.  ^a^rt)nnbert» 
fortgcfe^t  unb  bic  5Serjnd)c  bicfer  Gpocfje,  bie  5BibeI  jn  ucrbcutjdjen, 
mit  cinec  bctoiinbernStocrten  Sciftimg  511111  Wbjdjlnfj  gebvad)t  f)at. 
(Since  joldjen  SBetrodjhntg  Ijat  Sutfjer  nid)t  al§  9lu§gang§puuft 
cincr  neuen,  tiielme^r  a!3  bcr  ^5f)epim!t  cincr  langft  bcgonncncn 
Iittcrnrijd)eit  33ctt)ci}itng  311  geltcn. 

Sine  93(iite  ber  Xidjtung  I)at  ba3  16.  ^atir^nnbcrt  nidjt 
IjcrDorgetrieben,  ja,  tocnn  U'ir  Don  ber  £agc§Iittcratur,  ben  fird)* 
lidj'religiyjeu  Jfanipfjrijriftcn,  nbjcfyen,  and)  nidit  cine  littcra- 
rijd)e  ©attung ,  bie  immitlclbar  an§  ber  reformotorifdjen  3.^e* 
tocgnng  ertoodjfcn  ware.  ®ciut  and)  tin  14.  unb  15.  ^af)r()iutbert 
finbcn  luir  allc  bic  Jenbcu^cu,  Gormen  nnb  GJattungctt  in 
S4>f(egc,  bic  bent  16.  jetn  Iittcrarifd)c§  Weprage  Dcrleifjeu.  3» 
beiben  tritt  bie  poctijdje  jvorm  gcgeit  bic  iliren  Sntnrirffiutg3- 
lanf  begiuncnbc  ^Sroja  ^nri'td,  unb  Tjier  toic  bort  inadjt  fid)  cine 
ftarf  Iel)r()afte  SRirijtitng  im  ©djriftlittne  geltcub:  Satire  nnb 
polcmifri)e»  ©cfprcid),  Sdjiuauf  unb  5ioucUe,  ^abcl  nnb  Jicr= 
bidjtiing,  SBuIt's>Itcb,  ilird)cngcfang  nnb  Traina.  Slbcr  line  tier- 
fdjiebeu  trofe  anfjcrer  (^einein^anifcit  bcr  Iittcrari)d)cn  05at» 
tungcit  bcr  ©cift  mar,  bcr  fie  trieb  unb  befeelle,  ba^  ^cigt  un§ 
nor  allcm  ba§  Crania.  ,S?icr  luar  c^  bcr  9Zurnberger  llfeiftcr,  ber 
bay  3d)atifpiel  bc^  15.  3ut)i'f)»"bcrty  in  bic  rcinc  ^(tinofpljarc 
ri)riftlid)en  ^iirgcrtumv  I)ub. 

Vntf)cr§  syerbicnftc  nin  Spradie  nnb  Sdirifttnnt  oermag  man 
gan,}  crft  ,yt  toiirbigen,  lucnn  man  auf  ben  sJ?oeg  ^nriidblidt, 
ben  unferc  ©cnteinfprad)c  bnrdjincffcn  nutfjte,  unb  bic  sJJJittd  iitiS 
91nge  fafjt,  bnrd)  bie  ^nttjer  bicfcn  2l5eg  gcfiirjt  unb  ben  OJang 
ifyrcr  eutiuirflung  bejdjlcunigt  f)at.  (G.  Sdjrtfber.) 


(Stnlettung.  7 

®te  grofjen  getftigen  SBetoegungen,  bie  int  14.  unb  15.  ^atyr- 
fjunbert  bie  SOMtanfdjauung  be§  9ftittelalter§  erfdjutterten  ,  ftnb 
aud)  bie  SBorboten  ber  Reformation.  SSie  ber  §umani3mu§  ben 
GJeift  ber  ftritif  afleS  Ueberlieferten  toedte  unb  fdjarfte,  fo  fjatte 
fdjon  bie  93otf§Iitteratur  be§  15.  Qaljrljunbert§  ,  befonber3  bie 
gaftnad)t§fpiele,  aber  and)  bie  ^rebigt  eine§  ©eiler  Uon  ^aifer^ 
berg  (geft.  1510),  an  [taatlidjen  unb  fir^tic^en  9J?i§ftanben  iin^ 
befangen  Sritif  geiibt.  Slber  burc^  bie  i'tberlegene  93ilbung  beg 
oornetjmen  §umani§mu§  broljte  ber  <2elb[tanbigfeit  eine^  natio* 
nalen  ©ei[te§Ieben§  auf§  neue  ©efa^r,  bie  ficfy  nur  in  bent  ©robe 
berringerte  ,  nrie  bie  oera^tete  imb  tiern;af)r[o[te  9)?utterjprac^e 
511  @I)ren  fam.  @o  tueit  ber  SBeg  audj  mar,  bi§  biefe  ben  9lu§* 
brucf  ^eimifii)er  ^oefie  erlernte,  nod)  iceiter  tuar  ber  SBeg,  ben 
fie  Don  bem  befdjranften  ©ebraudje  im  gefrfiaftlidjen  unb  juri* 
[tifdjen  SSerleT)r  surudjulegen  ^atte,  urn  gum  Sfu§taufd)e  ge^ 
letter  93ilbung  unb  gum  ?(u§brucE^niitteI  ber  tie|ften  imb  inner* 
licfjftcn  ©ebanfen  unb  Q)efu^Ie  befa^igt  gu  fein. 


2(ttfa«ge  ber  it 
im  14.  itnb  15. 


33ei  jebem  Iji^er  gebilbcten  SSo(fe  regt  fid)  friU)er  ober 
fpater  ba§  93ebiirfni§  ber  beruf^mafsig  Sdjretbenben  nad)  einer 
Sd)rtftjprad)c,  bie  fid)  atS  ^Oftere  (Sinl)eit  iiber  bie  lanbfdjaftlid) 
Devi'd)icbenen  llmgang?fpra<^en  erljebt  :mb  iiber  bie  praftifdjen 
93ebiirfniffe  gefdjaftHdjen  SSer!et)r§  ^tnau§  ba§  ibcale  3^^  finei' 
gemeinfamcn  Sitteratur-  unb  1)id)teriprad)e  aufvid)tet. 

lJurd)  bie  politifdjc  ^criptttterung  unb  bie  Sftannigfaltigteit 
ber  SEJiunbarten  nnirbe  bie  Silbung  einer  6inb,cit§fprad)e  in 
®eittfd)Tanb  befouber^  crfd)icert.  28ar  um  bie  SDfittc  be§ 
9.  SafjrIjuubectS  jmar  ba§  SSerouBtiein  einer  ©emeinfpradje  nod) 
nid)t  erruad)t,  fo  bring!  ba?fetbc  ^atjr^unbert  bod)  £prad)benf<= 
maler  Ijertior,  beren  cutiDidelte,  faft  ubereinftimnicube  Stjntoj, 
trojj  ber  lautttdjen  SSerfdjiebeufjeiten,  toon  einer  £d)riftfprad)e  311 


8  Sftnrtin  Sutfjcr. 

rcben  bered)tigt.  Ghttfdjetbenb  tear  fiir  ba3  Sdjidfat  unferer 
Spradjc ,  ba&  SnrI  bcr  ©rofse  ba£  3tb,etnfranfifd)e  5111 
.\)ofiprad)e  erljob:  au§  btcfer  farolingijdjen  4iof-  nnb  WmtSfpracrje 
entroirfcltc  fid)  elite  9lrt  mittelbeutfd&et  ©  e  m  e  i  n« 

f  p  r  a  d)  e ,  bo§  fogenannte  9J  c  u  f  r  a  n  f  i  f  d) ,  ba§  abcr  feine 
Sitteratur  au§  fid)  erseitgte,  bcrcu  9lnfef)cn  bamat^  jener  Spradjc 
jttr  .^errfdjaft  itbcr  bie  ant) even  30hmbarteu  ptte  t)ert)dfcn 
fdnttcn.  £a3  (5-rbluf)cn  bcr  beittfdjeu  ®tri)thmft  §ur  3e't  ^er 
.'gofjcuftaufen  (1138 — 1254)  ridjtetc  Don  fclbft  ^tuar  cine  ©in- 
I)cit  in  ber  Sidjterfpradje  anf,  bie  burd)  tl)ren  Sinjlufs  ouf  bie 
s^rofa  fid)  ,^nr  mittclb^odjbentfcfjen  ©djriftfpradje 
(eincr  SJerfdjmelgung  ober  9tnsglcid)itng  oberbcntfdjer  9Kunb- 
artcn)  cnuciterte  nnb  al§  foldjc  felbft  in  3Ztcberbeutfd)Ianb  ®d» 
tung  gciuann,  aber  jinn  3\ang  ciner  gcmeinbentfdjen  (Sd)rtft* 
jpvadjc  erl)ob  and)  fie  fid)  nid)t,  nnb  ben  9Sibcrftanb  beo  sJJicber» 
bcntfd)en,  beffen  iUnnbarten  fid)  faft  ,^n  cbenfooiel  Sdjriftfpradjcn 
aitsbilbeten,  fonnte  fie  nid)t  brcrijcn. 

Urn  bie  9Jfitte  be§  14.  ^afjrfynnbcrt*  bercitcte  fid)  cine  none 
Sntuncflnng  Dor,  bie  bcr  jitr  SSermtttehmg  bernfcnen  Spradjc 
9JZ  i  1 1  e  I  b  c  n  t  f  ri)  I  a  n  b  §  cine  fii()tonbe  Stctlmu]  ,^ntt)ie§. 
Tiefe  fprad)tid)c  $ktuegung  Ijtng  mit  ©triimungen  polittfdjer 
nnb  nnrtfd)aftlid)cr  s,}(rt,  luiffenfdjaftlidjer ,  litterarifdjer  nnb 
fnnft(cvifd)er  Mnltitr  anf 3  cngfte  jnjainnten  ').  (S^  tunrf)^  bie 
mittelbeutfdje  I'itteratnr  bcbcntcnb  an  Ginflnfj  nnb  Uevbreitcte 
if)re  belicbteften  (Sr^cngniffe,  bcren  3Sortfd)a|}  obcr-  nnb  mittet- 
bcntfd)Cy  Epradjgut  in  fid)  Pcreinigte,  fiber  £berbentfd)lanb. 
5)ie  einf(nfireid)e  2b,atigfcit  bcr  9JJi)ftifcr  mtttclbcntfdjcr  §er- 
fnnft,  luic  9-Ueiftcr  (5cfe^art§,  trug  ^nr  ^crftiirfnng  bco  mittel- 
bentfdjeu  G(ement§,  ^uinat  tin  S^ortfdjatje,  crljeblid)  bet;  and) 
,^af)Ireid)c  (irbaunng§fd)riften ,  Sibeloerbeutfdjnngen  n.  f.  lu. 
jDcijen  nad)  ben  mittelbentfdjen  Sanbfd)afteii  Jb,iirtitgen,  .^effcn 
nnb  SOljinen  al^  iljrer  $cimat.  ^a^n  famen  nndjttge  tuirt- 
fri)aftlid)=politifd)e  ^organgc,  bie  ciner  Stiirfnng  be§ 

1)  Sie^c  £.  9,  Stum,  'i  nub  3. 


(Sittleitung.  9 

beutfdjen  fSrberlid)  tt)acen.  28id)ttger  aU  bag  SBorbringen 
be§  9ftittelbeutfd)en  auf  nieberbentfdjeS  (Sprndjgebiet  ttmr  bie  2lu3* 
breitung  be3  ®eutjd)tum§  ofttuart;?  bee  gibe  nod)  $renf>en  wtb 
nad)  SBflfymen,  tt>of)in  fid)  ein  Strom  Don  9lnfieblern,  befonberS 
au3  mittelbeutfdjen  £anbfd)aftcn,  crgojj.  Sftafegebcnb  aber  fitt 
bie  §erau3bilbung  beg  93egriffe§  @emetnbcut[d)  ift  bie  SEljat* 
)ad)e,  baf;  bie  Don  Sitbiutg  bcm  93at)ern  (1314 — 1347)  begriinbcte 
$errjd)aftbe3  2)ewtjd)eu  a  I  §  @prod)e  ber  II  r^ 
f  u  n  b  e  it  ')  u  it  b  S3  r  i  e  f  e  burrf)  bie  f  aitjlei  bet  bb^mifd)* 
lujemburgii'djen  fi5nige  (1350—1430)  burd)gefuf)vt  tuarb  unb 
nun  cm  ^uiammenftiefeen  obcrbeittjd)er  unb  mittelbeut)"d)er  2ant- 
neigungen  eintrat.  ®a£  Don  Sart  IV.  gefiigte  unb  gefeftigte 
^Onigreid)  ,Jd)uf  uub  eutfaltete  jeue  triebreidjcn  5lrafte,  burd) 
bie  bie  geinetniprad)(id)c  53cnjegiiug  bcbhtgt  uub  geleitet  tuorben 
fein  mu§,  .ftrafte,  bie  and),  nodjbem  ba§  Gibretd)  if)rer  SSur^eln 
»ertDiii"tet,  SO^men  flamifiert  tuorben  >uar,  felbftaubig  fortmuctifen 
fytnein  in  bie  Sanber  be§  Oftlidjeu  nub  norbOftltdjen  2)eutfdj* 
laub"  2).  ^n  bem  21  u  f  f  d)  tu  u  u  g  b  c  r  g  e  i  ft  t  g  c  u  it  u  1 1  u  r 
in  93  5  fj  m  e  n  fett  ®ube  be5  14.  bis  SKttte  beS  15.  igaljrljim- 
bcrt§  erblicft  .ft.  33itrbad)  bie  Mrafte,  bereu  ©eift  jene  Spradje, 
oor  ntlem  ifjre  Sijutaj:  unb  ©tiliftif,  geuatjrt  f)at 3). 

®te  @  p  r  a  d)  e  b  c  r  !  a  i  f  e  r  I  i  d)  e  n  it  a  u  §  t  e  i ,  bie  ber 
23ed)fel  ber  §errfdjert|chifer  oit»  beridn'ebeneu  Sanbjc^aftcn  auf 

1)  Sett   1^60  nub  beutfdje  llrfiuiben  fcfjoit  ^aufig  tu  ©trajjburg  unb 
8luflS6urg. 

2)  3Jurba^,  in  ber  2.  2.  ,;j.  1899,  3cr.  2. 

3)  ®otig  unb  Crge&niS  uou  S8urbac^3   biarjerigen  gorfcfeuiigeii   iiber 
,,biefe  fct)tuierig[te  atter  jpradjgetcfjidjtlicfieu  ^ragen"  (fett  fciner  jielreeifenben 
©d&rift   ,,®ie    (linigung    ber   nfjb.    S^riftfpracfje",   .giarie    1884)   finb    in  bem 
SJuc^e   ,,S8om   5Kiltp[alter   311:    Reformation,    frorfe^uiigen  jur  ©eidjtcfite  ber 
beutfdjeu  iBilbung",    .palle  1893,   uiebergelegt.    3u  fuopper  ^itfammeniafiung 
bietet  er  ben  Sent  berfelben  in  ber  X.  2.  ;].  1899,  3cr.  2.    SJnf  fcinen  foioie 
(S.  Srf)r5ber§    letjrreirCjcn   9(ii«fii[)rttngen   (055 tt.   @e(.    2(n,v    1888,   sJir.  7) 
beru^t  ber  obige   fprarligefcfiicfjtiicfje  Ueberblict.    SKflt.  and)    5.  ftuge,   Sou 
Sutler  bi3  Seffing  1888  unb  C.  SB  e  f)  a  g  D  e  I ,  Giefdjidite  ber  bentfdjen  ©pradje. 
1899  (©onber^bbrud  au»  ^auls  ®nmbr.  b.  germait.  ipfjilotogiej. 


10  SKortin  Sutler. 

ctnen  ?(n§gleid)  bcr  Sontformen  ')  fjimtrieS,  geroomt  an  Sinffufj 
bnrd)  bcu  iBerfefjr  aitf  ben  jejjt  fjanfigern  SReidjStagcn,  feit  Gr- 
linbnng  bc§  SBudjbrnd'eS  bnrrf)  bie  SSerbreitung  bet  5Keid)3* 
abfdjiebe  inittclft  ^rcffc,  unb  bitrd)  ba§  33cftrebcn  ber  @tabte 
nub  gitrftcn,  ifyre  (ycid)iift§fprad)c  bcr  bcr  faijerlidjcn  Sonnet 
aii3imal)cnt.  £b  Maifcr  SKajimilian  bie  ifym  jngefdjriebcnen 
iprad)Iid)eu  Sicformcu  aitgcftrcbt  Ijnt,  miifj  baljiiigeftedt  blciben; 
jciit  Saucer  5fifolou§  3iil3lcr  tuar  bemiifjt,  bie  Slattjtcifpradje 
tm  'Oleuficrltdien,  ,v  33.  burd)  33cfcitiguug  bcr  itonfonantcn* 
Ijciufuitg  jit  bcffcnt,  imb  bie  ncuen  TtpI)tT)ongc  ei,  au,-€a  in  bie 
3d)rift,  in  bcr  biclfari)  iu>d)  bie  atten  i?aut^eidjcu  i,  u,  iu  an* 
gciucnbct  luurben,  cinjnfitfjren. 

X.    ilutljcry  i^crbtciift   urn   bie  9(u^6ilbnng  bcr  ncu= 
l)ort)bcittfd)c» 


;)iiHir  bcgcgnet  bie  Sfjei^mntg  ,,id)(cd)tc^  gcntcincv  ttjcutjd)" 
obcr  ,,rcd)tcv  gcincincv  bi'iitfd)"  jdjon  14fi4  unb  14Su,  abcr  cine 
Ginigung  bcr  bciben  ^Hid)tnngcn,  in  bie  bal  .vodjbeutjdje  gcgen 
Gnbe  bcv  IT).  ^:a()rb,itnbert'-'  ^erftcl,  bcr  W  e  i  d)  v  j  p  r  a  d)  e  init 
iubbcntjdjcm  Gfiavofter  nub  bev  o  b  c  r  i  a  d)  i  i  f  d)  en  W  e= 
j  di  ii  f  t  v  j  p  r  a  d)  e  ,  iuar  nod)  nidjt  crrcidjt.  I5benfo  bcljanpten  fid) 
bie  o  b  c  r  bent  }  d)  c  it  3  d)  r  i  f  t  b  t  a  1  c  f  t  e  tonne  ba»  "^  I  c= 
in  a  n  n  t  j  d)  e.  'Die  jdiltef;(id)e  C5intgnng  jcncr  bciben  We* 
ftattungcit  bcv  ©cincinbeiitfd)en  nnb  iljrcn  Sicg  iibcr  bie  nicbcv» 
bcntfrfjcn  i.'ittcratnr)prad)en  nub  ba-o  ?(Icinannifd)c  lonnte  nnr 
cine  gcifttge  93ciiiegnng  nnbal)iicii  ,  bie  cine  grofjc  Jvragc 

1)  Xa->  au.ieitfiidiflfte  Wi-rtiual  jc'iu-r  lautltdicn  lliiiuuilsuiig,  bie  in  ben 
Xpitaitlcinbcrii  iliren  llrtpruiifj  luit  nub  icit  I3.r>0  ifir  'livliorige?  ®ebiet  iibera 
idircitet,  tft  bie  Xui[)tb,i>ngientii.}  ber  in  lictonten  Silbrn  ftelieiiben  ntittcl()0(l)« 
beutjcljcn  i.'  a  113011  i.  u,  in,  bie  fi'.f)  in  ui,  an,  en,  al;o  mill,  has,  liiute 
W  in  e  i  n  ,  A>  a  u  -:-  ,  li  e  u  t  e  uenucuibeln.  l]n  Biefcn  tniiieriidi^Sftrrreidiifdjeii 
itrftanMeileu  ber  faiifrlirfioii  ftan.ileitDradio  trelen  alv  niittelbeiitjdje  Giflen» 
tiiinlidifeiteii  bie  i/iiiiflcn  u.  <•,  i  ntu'tatt  bcr  iniib.  im,  ac,  ie  (huch,  p;cbe, 
li'l  ftatt  luiocli,  gacbo,  liet  -  -  ^iid),  fliUn-,  i.'ieb). 


(Sinleitung.  11 

in  ben  Sftittetpunft  be§  $ntereffe§  ftetfte ,  abet  bod)  and)  nur 
bann,  roenn  berStra'ger  biefer  93ett>egung  etn  fpradjfdjo'pferifdjer 
©eniit!§  n>ar,  trie  Suttee. 

3Me  nndjtigfte  3?olge  jener  neueit  2aut6eit>eguitg  (fielje  Oette 
10,  Slnm.)  ift  junadjft  freitid)  ebenforoentg  ttrie  in  Dber* 
facbfen  gegen  Snbe  be§  15.  ^afjrfyunberts  in  ber  Spradje  SutfjerS 
bnrdjgebrnngen.  SDiefe  5°^9e  ^cr  UmlDanblitng  3.  93.  be§  i  511 
ei  (mljb.  triben  nb^.  ,,tretben")  ift  bte  2lu§g(ctd)iuig  ber  im  SUJittet* 
fyorfjbeutfdjen  ftreng  gefrfjiebenen  ^ormen  ber  ftarfen  3c\troi5rter 
im  tytat.  ©ing.  unb  ^Inr. :  mt)b.  treip— triben  gegeniiber 
neii^b.  ,,trieb— trieben",  gaflc ,  in  benen  SittljerS  ©pradje  nod) 
bie  often  lautlid)  gefd)tebenen  gormen  ,,treib— triben"  jeigt.  ^m 
15.  $ab,rfnmbert  ftnben  fid)  gaCe  ber  2ln§gteidjimg  bci  jiimt* 
lidjen  ftloffen  ber  [tarfen  3£itw5rter  fiber  atle  SJhutbarten  ber=» 
breitet,  atfo  nid)t  nur  ,,trieb"  ncbcn  ,,trieben",  ,,ftig"  neben  „ [tigen" 
it.  a.,  fonberit  and)  Jtarben"  neben  ,,[tarb"  (tn^b.  starp— 
sturben)  it.  f.  m.  28ie  Sntfjer  in  anbern  ^nnften  ber  ©pradje 
,,nid)t  Jiifirer,  23ot)nbred)er ,  fonbern  9?ad)3iigler  ber  nenen  Se^ 
njegttng"  tear,  jo  ift  er  in  biefem  Jganphtnterfdjieb  beraltenitnb 
nenen  Spracfje  ,,jeitteben§  ouf  einetn  ueralteten  Stanbpnnft 
fteffcn ,  I)inter  ber  gemetnfprad)ltd)en  Guttuidluug  feiuer  Qeit 
prucfgeblieben"  ').  ®cnn  t)5Hig  bnrdjgebrnngen  fcfjen  nnr  biefe 
aiu?gletd)ung  crft  lange  &\t  nacf)  Sutler,  iiu  17.  ^a()rl)itubert, 
nub  ,^iuar  jeljt  be hn  Cberfadjfcn  Gljrtfttan  SBeife  ebenfo  tute  beint 
(Slfaffcr  9J?ofd)erofd). 

3ief)en  tuir  anfter  biejer  2f)atiad)e  ben  oben  (3.  8  f.)  er^ 
ioaf)ttten  Umftanb  in  93etrad)t,  bof,  ba§  Ueberluiegen  bei?  mittel* 
bentfdjen  S33ortfd)a^e§  fdjon  im  14.  unb  15.  ^a^rt)itnbert  an* 
gebafjnt  loar,  fo  ift  e3  fprad)gtfd)id)tHd)  nidjt  ridjtig,  Sutler  ben 
Sd)5pfer  ber  nen()od)bent]d)en  Sprad)e,  am  rocnigften  itjrer  grant" 
matifdicn  ©eftolt,  311  nenncn.  3Sitt  man  Ijingegen  mit  bent  njiffen* 
id)aft(td)  unjitlaffigen  Xttef  bie  I)of)e  nattonale  23ebcutung  be^ 
jprad)Iid)en  SBirfen^  i'utf)cr§  be^eidjnen,  fo  ift  stt)eifcHo§,  bafj  cr 
l)  iBurbac^,  2).  Sitt.  3.  1890,  3Jr.  40. 


12  SWartin  Sutler. 

,,bcn  iuitgcn  Sdjb'fetiug  ber  Okmeinfpradje  bitrd)  feiue  ^ftege  nnb 
jcineit  Smfhift  fo  meit  frdftigte,  baft  er  baitu  aflnuifjtid,1  ju  einem 
gaiij  Tcntid)(anb  ttberfdjattenben  SBaume  eniporiv>ad)feu  fonnte".  ') 
'iVtreffy  bcv  9(nybel)nnug  uub  Otenjett  bcS  @in fluffed,  bcu  ilutljcv 
anf  bic  'Uemeinfpradjc  gciibt  I)  at,  ftcfjt  bte  le&te  ?lntii'ort  bcr  itjifjcu" 
)d)o}tliri)cn  3orid)uitg  nod)  au^ ;  lu  i  c  er  aDcr  mil  bent  itbcvltcfcrten 
Sapitnlo  gctoudjcrt  fjat,  loie  c  v  erft  Cv  war,  bcr  bcr  OJemciittyvadje 
tuarmeS  ijcbcn  eingetjaudjt,  ,,bic  nod)  nnfcrtigcu  ©Hcber  niit  bem 
Jycitcr  reliijii))\'r  Scgciftcriutg  nub  patriottjdjer  i'cibcnjd)Qft  bnrd)» 
c](ii()t"  Ijcit,  ait |  biefe  (Vragcit  biirfcn  luir  jdjou  jc^t  iu  i.'ut()cr^ 
Sdjriftcit,  in  crftcr  i'tnio  jciucnt  ^)anpt-  nnb  I'cbenvtDcrfe,  bor 
bcnlid)cn  93ibcl,  joiuie  in  ben  cigcncit  93cfcitntni)|en  be*  utter* 
ntiibtid)  ncufdjaffenbeit  Miinftfer*  bie  ^(ntuun't  ,yt  fiitbcn  I)o|fcit. 
^uoor  jet  nnr  fnr,^  nod)  bov  2lMberftanbe»  gebadjt ,  ber  bem 
burdjbrccfycnbeu  lHuje{)eu  ber  3)tutteriprad)c  bie  Spradje  cntgegcii^ 
iebte,  bie  in  Mird)e  nnb  SBiffeufdjaft  bivljcr  faft  cine  nnbeflrittene 
.\>errjd)aft  au^gciibt  Ijatte. 

4.     1'ntcin  nub  ^ulfyf^rnrijc  tm  14-.  nub  15.  ^nfy^ 
1)  nubcrt. 

25ie  ba'3  Vatein  aifg  ben  Urfnnben  bcr  .stan^Ieten  tin  Vanfe 
beo  14.  3n^()iinbertv  immer  ntelir  fid)  ^uriid^og  ") ,  fo  fafUc 
bio  ^olf*fprad)e  and)  anf  anberen  (Mebicten  uieljr  nnb  ntcljr 
Attf).  x"siu  SSefett  ber  romifdjeii  ftirdje  lag  e*  freilid)  nid)f, 
buvdj^cgiinftigung  beri.'aitbc§iprad)e  ben^cftanb  einer  nntuerialen 
M  ird)eitjprad)e  fetbft  mit  ,yi  uutergraben.  1'tbcr  bafj  bay  ilatein  ber 
ftirdie  ben  (^)ebrand)  ber  i'littterfpradie  atto  ber  retigiiifen  I'itle- 
ratur  int  14.  nnb  !.">.  ^aljrljuitbert  uo'Uig  l)abe  iern!)alten  fOnucn, 
in  eine  I'lniiadine,  bie  bitrd)  erne  3-iUIe  Don  Manbfd)riften  bent 


©tnleituug.  13 

fdjer  ©oamjelien  unb  (Spiftetn,  9lnbad)t<§*,  ©rbauungSbiidjer 
imb  23ibeHiberfe|5nngen  toiberlegt  ttrirb.  ,,S8ie  Dor  Soien  bic  ^rebigt 
im  2JJittetatter  nut  bentfd)  fein  founte",  fo  Jjabi'n  eingclne  ©eift* 
lidje  ba§  Sefen  bor  3Mbel  ,,mtt  attcm  t>tei§"  empfob,(en,  cin  toeft* 
falifdjer  9luguftiner  fogar  mit  bent  §intt)etfe  auf  be§  ©oten 
,,UIpJ)iIa3"  33tbc(itbcrje^ung  bcgri'uibet.  ftarlS  IV.  (£rla§  inbc;?, 
beut1"cf)e93itd)cr  i'tbcr  bic  ,s3eilige  Sc^rift,  nub  be§  Sr^bifdjof  ^Bcrt^olb 
Don  SWotHj  SSerbote  (I486  unb  1488),  burd)  ®rucf  bie  S3tbcl- 
ubcrfetutugcn  ju  berbreiten,  finb  in  9(nbetrad)t  ber  relattocn 
Sycfdjrauft^eit  bo^  Scjerfvctfe^  folder  ©djriftfit  fiir  bic  Starfc 
ber  muttcrfpradjlidjen  Seiuegung  faitm  al§  »ollgu(tigc§  ^eiignt^ 
Sit  erad)ten.  3cbenfat(§  abcr  genofj  ba§  Sotein  aU  @prarf)e  ber 
Mirdje  tit  ben  ^reifen  beret,  benen  bie  Silbnng  be§  9SoIfc§,  fllfo 
bod)  and)  bic  ^Sflege  ii)rc§  borne^mftcn  getfttgen  ®ute§ ,  ber 
9Jcntter)prarfie,  obgelegen  I)atte,  amtlid)  atlein  Stnje^cn.  Sjiw 
mm  fyat  ba§  Scijptcl  unb  ber  Srfotg  2utf)er§,  ber  bic  3?ol!^^ 
fpradjc  ineif)te ,  inbcm  er  fie  gum  ©efafje  ber  ^ciligftcn  05cbanfcn 
ntadjte,  bie  B^cifcliii50"  font  SScrmtfgen  ber  ^cimifd)cn  Spradjc 
i'tberjcngt,  banner,  benen  ba§  £atein  al§  eigenttidjc  SOfntter^ 
fprafl)e  gelten  burfte,  mitfortgeriffcn,  unb  einent  Ulrid)  0.  §utten 
bie  bcutfdjc  3U«9C  9elOft,  urn  beutfd)  511  fdjreibcn,  ja  bcutfd)  311 
bid)tcn.  9(I§  Sutler  jnr  lUuttcrfpradje  griff,  t^at  er  e§  in  ber 
(Srfenutut§,  bafe  er  biefeS  SRitteB  nid)t  entbe^ren  fbune.  3(ber 
tuenn  and)  ,,fetne  33cmub,nngen  nm  bie  bentfd)e  @prad)e,"  feine 
,,nie  nad)Iaffenbe  Arbeit  an  ber  '-Berbentfdjnng  ber  93ibcl",  ju* 
nad)ft  unb  in  erfter  Sinie  ,,bem  praftifdjen  $\de  gotten,  anf  ba£ 
SSoIf  ju  ttjtrfen"  unb  e3  fiir  fcinc  <Sad)e  gn  gcnnnnen1),  fo  nn'rb 
fcinem  b,etlen  93tirfe  tin  Jreiteren  35erlanf  jcner  93emitf)ungen, 
tuenn  tiielleidjt  and)  nur  aU  2U)mtng,  bod)  bie  J()atfad)e  nid)t 
Ijaben  cntge^cn  fihtnen,  ba^  bie  tterbenbe  *)  gentcinfame  ©djrift* 
fpradje  oeftintnit  fei,  and)  bie  Muft  auc^ufiillen,  bic  bnrd)  bie 
reltgidfeit  ©egcnjagc  in  ber  Nation  entftanben  rear. 

1)  SBgl.  SBurbac^,  Sie  (Sinigung.  S.  6. 

2)  SBgl.  *B.  ^ietfcf)  a.  a.  £).  ©.  VIII. 


14  SKartm  Sutfjer. 


5.  Sutler  att  beutfdjer  tlafftfcr. 

©cmafj  fetnem  fd)5nen  SBortc:  ,,ftik  mcinc  Seutfdjen  bin  id) 
geboren,  ifytten  null  id)  bienen"  prcbigte  Sitter  bentfd),  bidjtetc 
er  bentfdjc  iti  r  d)  e  n  li  e  b  e  r ,  fdjrtcb  ben  bentfdjen  $  o  t  e  d)  i  §* 
mn  3  (152!)),  beutfdje  ©tre  itf  djrif  ten,  9lbb,anblnngcn, 
93ibelerf  I  a run  gen,  banun  gab  cr  alien  Teutfdjen,  bent 
(Stnfaltigen  nub  bom  Welebrten,  bent  Slrmcn  uitb  bent  flictdieu 
bie  bcntjd)c  33  i  bet.  9Bte  innig  in  i^m  9}eligi5jc§  nnb 
^Rationale!?  tcridjmoljcn  luar,  fiinbete  fid)  (1520)  ben  3citgenofieu 
bor  bent  ernj'teu  Ojange  nod)  2Borm3  in  bet  flamincnben  @d)vift 
an  ,,9fn  ben  d)ri[tltd)en  5Ibct  bentjdjer  9?ation  Don  bc$  rijrift* 
Iid)en  Stanbe§  beffernng",  ber  er[ten  jcner  ^"flfdjriftcn ,  mit 
bcnen  ev  ben  Mampf  fiir  fcinc  ^(uffai'inng  wont  (Sfjrtftentum  er- 
Dffncte.  Unbcfi'unmert  nm  ben  Spott,  baf}  ein  gele()rtcc  Xoftor 
ber  2:b,eologic  fiir  ben  gemeinen  Wann  itnb  ben  (Jtnfdlticjeu 
fdjreibe ,  griff  cr  311  bent  ^erf^ciige,  ba§  tior  iljut  bercito  ,,ge* 
fdicirft  nnb  gefdjliffen"  tuar.  .spatte  bie  5Wuttcrfbrad)e  il)in  in 
feincn  erften  erbanltdjen  ©djrtften  nnr  luibcrftrebcub  9?ebe  $?* 
ftanben,  fo  fotgte  fie  balb  loiHig  fetnent  Icijcftcn  SBinfe.  Unb 
baf;  feine  @prad)c  nnferm  s-l^olfe  an§  l^erj  griff,  bay  banftc  cr 
bent  fid)crn  2afte  be«^  ©enie§,  ba^  ifjn  and)  an  bie  angeftammte 
I'htitbart  ber  .s^eintat  Joie§,  bie  ,,fiir  if)tt  bie  OJritnblage  tueiterer 
Grfolge"  tuerben  fofltc. 

^nt  (i'J.  Sapitel  ber  ,,7ifri)reben"  finbct  fid)  bie  beriUjnttc 
Stefle  ittier  bie  ©eftatt  ber  Sprad)e,  ber  i!ittt)cr  im  ^enfjerlidjen 
gefotgt  tft:  ,,^d)  t)abe  feine  getuiffe,  fonbcrltd)c,  cigcne  tyradje 
int  2)entfd)en,  fonbern  brandje  ber  gemcinen  (gemcinfcrftanb' 
Itdjen,  tin  ©egenfajj  5ttr  SOJnnbart)  2)eutfd)cn  3prad)e,  bafi  mid) 
bctbe  Cbcr*  nnb  Wtebcrleitber  t)crfte()cn  ntOgen.  $d)  rebe  nad) 
ber  fdd)fifd)en  can^clet),  lueldjer  nad)folgen  atle  Jyiirften  nnb 
.SUMtige  in  Tentfdjlanb.  X'Ulc  rcid)§ftebte,  fitrften,  fjttfc  fdireiben 
nad)  ber  jed)fijd)en  nnb  uufereS  ^iirften  can^e(et).  2)arumb 


einlettung.  15 

tft<?  and)  bte  gemetnfte  beutfdje  fpradje;  Satfer  SOlajimilian  unb 
Sfjurfiirft  ^rtebrid),  §erfcog  bon  @ad)fen  Ijaben  tin  rBntifdjen 
reidje  bie  beutfdjen  fpradjen  alfo  in  eine  gettnffe  Sprad)  511- 
fammengesogen."  Tie  Ie£tcn  SBorte  finb  bamm  ,,hn'd)tig,  lueit 
Sutler  bamit  beftitnmt  bie  @b,re  ablest,  ber  ©djSpfer  einer 
neuen  Spradje  gu  fetn"  ')•  ®ie  ©pradje  aber,  bie  tfjm  9Rid)t- 
fd)itur  tear,  ^atte  ben  ©pracfyftoff  ,  joineit  fie  bie)"en  uberfjaupt 
ifjm  barbieten  nnb  aiif  feiner  I)Bf)eren  33af)n  folgen  fonnte, 
jum  teil  an§  feiner  ^eimij^en  Sftimbart  gejd)5pft.  SStelcn  Sigen* 
tiimlid)fetten  be§  aJJittelbeittfrfjen,  bie  er  im  SBegtnn  fehter  Sdjrift* 
[tellertf)atigfeit  beibe^alten  fyatte,  cntjagte  er  etroa  feit  1530  unb 
bequemte  ft<^  bent  mobernen  ©ebrond)e  an  8)  ,  luie  er  ja  uner- 
ntitblid)  an  ber  Spradje  feitte  nnb  mobette. 

Sod)  meb,r  nur  fiir  bie  iiufterltdje  ^rorrn,  rtie  9?ed}tfd)reibnng, 
23engmtgeformen,  fte{)enbe  5°rmc^u  lt"b  berglcirf)en  fonnte  ifjnt 
bie  fanjleifpradje  5!Jlufter  fein,  aber  nid)t  fiir  ,,28ortfd)a^  unb 
(gafebau,  loorin  er  biefe  Spradje  reid)er  unb  au§bruc!0DoIIer  ge* 
ftaltete,  tine  irgenb  eine  bentfcfje  Sdjrtfttyrarfje  jubor  luar".  Urn 
fid)  redjte  9(rt  beutjdjer  Spradje  angitcigneit,  bie  angeborene  9(rt 
511  fraftigen  unb  511  bcreidjern,  if)t  nod)  grbf3cre  Jyrifdje,  ?(n- 
frijaitlidjfeit,  ftlar^eit  unb  $ln$  311  bertei^en,  ^ob  er,  ein  redjter 
33ergmann  unb  Sdja^grober,  bie  ben  mciften  ocrborgenen  ober 
Don  tljnen  migadjteten  Sdja^e,  bie  bie  DJebe  bc§  gemetnen  90?anne3 
^egte  :  I)ier  fanb  er  bie  alien,  ber  Sanjteifpradjc  fremben  SSorte, 
treffenbe  33Ubcr,  »olf§tumlid)e  ©Ieid)ttiffe  nnb  SpridjmOrter  in 
unb  OriiHe,  in  benen  er  jum  Zdl  bod)  nur  cue  ber  ft'inb* 


1)  9{.  ^iibebranb.  Sortrage  unb  Stuffatje,  @.  334. 

2)  $aljin  getjoren  ©ottii,    fagift,    neljift,    uber,    oorlie§, 
era6,   Sherman  n,   gleubt,    unternanbet   anftatt    gotte»,   fagefl; 
micf)ft,   uber,   ber(te§,   fyrab,  tjebermann,    gfaubt,   uiitcreinanbcr  ;   ferner   bie 
SBerbopf  elung  ber  Soin'onanten  in  I)  e  r  r  e  n  ,  »  n  n  b  ,  mitt,  beretytten 
u.  f.  h).,    ber  ©ebraitc^  be»  n  in  t)  n  n  ,   t)  6  r  e  ,   t)  f)  r  ,  bie  oberbeutfrfieit  £a-- 
bialen    gepeut,    gepotten    anftatt   gebeut,    fle&°ttf  it  ,   ba3    el)    in    etjtt 
ge^ft  u.  a.  (Curbacf),  3).  Uit.  ;5.  1890,  9!r.  40.)  —  SBgl.  G.  grant  e,   ®runb- 
jnge  ber  Scfjriftfprac^e  fiutfjerS.    ©3rli^,  1888  (307  @.). 


16  SRartin  Sutler. 

Ijeit  tljm  tooljltjertrautes  ©igentum  bctwtfjt  nnb  hnttentlid)  in 
red)tem  ©inn  nnb  mit  bem  fjofyen  ftielt  fid)  ju  cigen  madjte. 
SBoljI  oetmbgen  nnr  sum  Seilc  ben  Oneflen  in  Sutlers*  SBort- 
fdjajj  nnb  ben  Spradielementctt  feincr  9?cbc  nad)3ugel)en ;  ba§ 
aber,  roomit  er  fo  luirftc  in  fcincn  Sdjriften,  fflntteit  nnr  ^loar 
pU)Ien,  bod)  ben  inncrfteu  fern,  ba§  (Sc^eimniss  feiner  hJitnber* 
baren  Sprarijgetimlt  nnr  at)iten;  benn  bei  it)m  t[t  in  ber 
Sijot,  mit  £d)itter  511  reben,  ,,bie  ©pradje  fo  je^r  cin§  mit  bem 
OJebanfcn",  mit  bem  Sferne  be?  TOcn|d)en,  ba§  jebcr  SScrjnd), 
ben  ^anbct  feine§  3Sorte^  in  SBorte  ^n  fflffen,  nnr  anf  bie  3k» 
fenntnifje  sitriicfgreifen  famt,  bic  er  felbft  ol§  StnOoort  anf  joldje 
Jvrogen  un3  Ijinterlaffcn  f)Qt  (f.  3.  21  9Jr.  1).  cyetuife,  nidjt 
nnr  mit  feincn  Sugenben,  and)  mit  ben  3d)tuad)en  jeber  ftarfen, 
eigenartigen  ^erfOnlidjfeit  [tel)t  er  letbig  nnb  lebenb  Dot  nnS  in 
bent  Weirfitum  nnb  ber  9JtannigfaItigfeit  jciner  ©diriften.  SBie 
er  nl§  ein  TOciftcr  nnb  ed)ter  Slim  flier  iit  feincn  £$r  I  it  g* 
f  d)  r  t  f  t  e  it  mit  ber  Sprndje  fdjaltet  nnb  umltet,  ba§  I)at  28if^ 
Iielm  £d)erer  luarnt  nnb  treffenb  i]ei"d)ilbert.  s-fi>a^  fiir  eincn 
Umfang  gclefirten  9Siffcn§,  mefjr  nod)  melfettiger  SBcItbilbnng, 
nnb  tueld)  cine  tiefgrnnbige  Sfcnntni^  unfercS  9SoIfc§,  feiner 
©itten  nnb  58riind)e,  fetne§  JviiI)Ien3  nnb  5)enfen§  brettet  er 
bavin  an§!  9(I>3  ^riefter  tin  93eid)tftnI)I ,  al§  s^tlger  nnb 
Crbenvinann,  bie  beutfdjen  ©one  burrf)rtjanbernb,  I)atte  er  e§  be* 
lanfdjt,  fcin  feuf^eitbe»,  IjcilDerlaitgcnbcS,  aber  and)  Iteberfrolje^ 
^olf  in  ad  jeinen  Sdjnter^en,  9fOten  nnb  §offnungen.  Gbenfo 
mar  il)in  ba§  SSeltlebctt  in  feincn  .frozen,  an  llniferfitat  nnb 
bet  ftofe  (f.  nnten  Her.  7i,  iuol)l  bcfannt.  llnb  ben  Sdjaft  Don 
93eobad)tnngen  nnb  ©rfatjrungen,  ben  ifjnt  ba§  ileben  bot,  fyielt 
ber  Sdjriftftellcr  511  9{ate  nnb  mefyrte  i^n  in  fdjriftlidictn  Wet* 
fel)re  mit  L'enten  jebcn  ©tanbeiS  iiber  ganj  Scntfd)(anb  I)in  bnrd) 
plonma'fjtgel,  ^ielbcunifjte^  Sammeln  (f.jn  9?r.  1,  A.  SSorbemerf.), 
unabldffig  bebad)t,  bic  2)tutterf^rad)e  fitr  ifjrcn  33cruf  311  uenioH- 
fommnen. 

ilated)i§mu§ ,  Mird)cnlieb  nnb  iMbel  tuaven  cv   Dor  aUcnt, 


einteitung.  17 

burdj  bie  Sutlers  ©prodje  ben  SBeg  in§  SSoIf  fanb,  nadjbem  ,,bie 
unmitteI6are  2Birfnng  fctner  lebcnbigen  ^rebigt  unb  feiner  jab,!* 
tofen  glugfdjriften  langft  fcerflungen"  tuar. 


6. 

Sftidjt  nntwbercitet  trat  Sutler  an  bie  2lu3fiif)rung  feineS 
grflfjten  2Berfe3,  ber  SMbeliiberfegnng,  fyeran.  Sinselue  2eite 
unb  fleinere  9lbfd)nitte  be§  llten  2eftamente§  ,  tnie  3.  93.  bie 
jieben  Sufjpfalmen,  tjatte  cc  jc^on  1517  fur  feine  ,,groben  (b.  t. 
uugelefjrten)  8acf)fen"  uberfc^t,  abet  erft  1521  ben  fyebratfcfjett 
llrtejt,  nid)t  nteljr  bie  SSutgata  J)  babet  311  ©runbe  getegt.  (Sine 
gritnblic^ere  ^enntniS  ber  grieiijijdjen  2prad)e  banfte  er  ja  erft 
bent  1518  nad)  SBittenberg  berufenen  ^b.ilipp  TOetandjtfjon,  unb 
unter  biefe^  ^rcunbe^  93ei[tonbe  erfolgte,  al§  bereit§  init  bent 
Srucfe  be^  92enen  2eftamente§  begonnen  raar,  nod)  eine  griinb- 
Itdje  3>iird)[id)t  feiner  Strbeit.  %n  bret  SOtonaten  fi.atte  er  auf 
ber  SBartburg  ba§  gro^e  S5?erf  boQenbet,  eine  erftaunlidje  Ar- 
beit bei  ber  SBefdjranftfyeit  feiner  Itttecarifdjen  §ilf§mittel,  faft 
unbegreiflid)  ,  menn  e§  oljne  jebe  Senii^ung  ber  dor^anbenen 
beutfdjen  lleberfefenngen  entftanben  ift;  bettiunbern§tt)ert,  and) 
menn  er  feiner  SSorgdnger  2lrbeiten  bennfet  fjat:  benn  allein 
fein  SSerbienft  ttiar  e§,  ba§  er  anf  ben  ©runbtejt 
unb  tro£  peinlidjer  Sreue  bodi  gans  im  OJeifte  be^ 
jugteidj  aber  ber  9Jhitterfprad)e  uberfefete.  9Jid)t  nur  auf  9iid)» 
tigfeit  unb  ftlatfjeit  luar  er  bebad)t,  and)  auf  (SdjBnfjett,  ^ebeit'' 
bigfeit,  Kroft,  SBitrbe,  g(u§  nub  SBofjKfang.  91  lie  fpatcren, 
felbft  bie  Ueberfe^ungen  in  frembe  Spradjen,  berutjcn  auf 
iiutljerS  Sibel. 

®ie  erfte  9(uflage  be^  9?euen  SeftamenteS,  ettca  3000  (£jem- 
plare,  tear  im  9ht  toergriffen,  fo  ba^  tro|5  eine§  Safeler 
9fad)brucE^  im  Sejember  nod)  eine  neue,  bereitS  mefjrfad)  Der= 

1)  3).  6.  versio  vulyata,  bie  con  ber  ffirtfje  anertannte  Iateinifd)e 
Ueberfefeung  ber  SBibel,  bie  ber  f)f.  ^ieronQmuS  (340—420)  im  Sttuftrage  be8 
riimifc^en  S3i)(^ofS  SamafuS  fjergefteUt  fjatte. 

SSerlit,  Smartin  Sutler.  2 


18  SWartin  Sutler. 

befferte  WuSgabc  crfolgte.  3n  ben  ^afyren  1522  bi§  1533  or* 
fdn'en  ba3  Wcue  Jcftamcnt  in  So,  bcr  ^falter,  bcr  1524  sum 
crftcmnat  cuts  l'id)t  trat,  in  26  Wnflagcit ;  nub  fcit  iin  3>al)W 
1534  bie  ganje  SJibcl  t>crbcntfd)t  fcorlag,  fnQ  attcin  bcr  Smitten* 
bcrger  93itd)bntdev  Qan$  i'nfft  binnen.50  ;}al)rcn  an  bic  1  ()(.),()()() 
©pmplare  ber  ©efamtbibel  toerbrettet  fjabeu  (tgt.  9fr.  2,  (').  05c* 
mifj  f)at  511  bent  itngc()eitreu  Grfolgc  bcr  ihitljcrbibet  bcr  ?lnf- 
jdinnutg  bc^?  93nd)bntde§  bctgetragctt,  nbcr  pmctft  bod)  bic 
filnftlcrifdje  iVad)jdjanung  be§  CviginntS :  t)ier  H'ar,  ba-3  fiitjlteu 
allc,  ba§  ^bfal  bcr  ^erbcutjdjung  ber  fgeiligcn  ©djrtft  crfiilU. 

9hut  lunr  nnrf)  bie  ,'pcrrjdjaft  bcr  lntcinifd)cn  £prad)e  nnf 
rcligiOfcin  ©ebictc  jiuar  nid)t  mil  cineinntal  gcbrodjeit,  bod) 
cvljcblid)  bcfdjrcinlt.  SBie  biird)  i.'ntt)cr^  Ginfluf?  fid)  ba^  s^ilb 
bci?  glctd)5citigcn  2d)rifttum§  in  3)eutfd)Ianb  anbertc ,  tuar  cr* 
ftaunlid).  23nf)rcnb  ini  Oa^re  ^^^  llur  c^uo  Hi)  bcnti'dje 
93iiri)cv  gcbrudt  luitrbcn,  lucift  bn§  ?\a\)\-  1520  bereit«*  gcgcn  570 
nnb  bn'o  %alj\-  1524  gar  !)H()  aiif,  nnb  initcr  144(1  Sd)riftcn  aii^ 
bcr  ;',cit  eon  l."il<S  bio  1523  fiifjrcn  55(5  i!ult)cr§  5Jamcn.  ;{n» 
trcif'cnb  fagt  Berber  (1 792)  im  18.  jcincr  ,,33ricfc  511  3Mi5rbcriing 
ber  ,s>uinaitita't" :  ,,vsc|3t  lao,  roav  ionft  nic  gclcjcn  t)attc ;  c« 
Icrnte  Icjcn,  u»a§  fouft  nidit  Icjcn  fonntc;  jo  bilbctc  fid)  ^ncrfl 
cin  poputarc?  littcrartfdic?  s^itblifitm." 

'Jvrcitid)  bcbroT)te  nod)  cininal,  gcgcn  Gnbc  bc§  in.  ^al^ 
I)iinbcrto  ba§  i'atcin  bcr  \Mtninniffcn  bic  Ijcimifdje  Spradjc :  int 
Csaf)rc  1570  finb  fieb.yg  ^ro(^fnt  ber  in  ©eittfd)fanb  gcbrnrftcit 
S3i'td)cr  tuicbcr  iu  latcinifdjcr  Spradjc  abgefafjt.  Grft  am  9Uiv* 
gauge  be*  17.  3al)rf)unbert!?  geminnt  ba§  Teiitfd)e  ben  £ieg, 
nnb  nod)  KVJ1  Ijat  bic  latcinifctje  Spradjc,  frcilid)  ,ytm  IctUeit" 
inaf,  bagi  Itcbcrgctuidit. 

X'lbcr  bennod)  nuifitcn  brittfjatb  3af)r()unberte  Dcrgef)en,  efjc 
bcr  ncngciuonneuc  @ri)tucrpnnft  nnferer  Sdjriftfpradje   allc  auv» 
ctnaiibcrftrcbenben    2prad)frciic    an    fid)   ge^ogcn   Ijatte.     9(11 
ma()lidi  luerbcn  nidit  nnr  9Jiebcrbcntfri)lanb  nnb  bic  Sdnuci,^  fi'tr 
bic  t)od)bcntid)c  QJcmcinfpradje  gcmonnen,  fonbcrn  and)  bcr  fatfjo* 


Sfittteituttg.  19 

lifdje  Sitben.  $>te  lefcte  nieberbentfdje  93ibel  er[d)ten  in  @o§Iar 
im  3af)re  1621,  fdjon  1618  bo§  lefcte  nicberbeutfdje  ©efangbud). 
Urn  biejetbe  $citr  itn  $af)re  1620,  trot  am  entgegengefe&ten 
(£nbe,  in  3»ndj,  bet  letUe  f  ated)ti§mii3  tm  ,,Sd)tt)t)§e 
aiti5  2id)t,  atle§  untri'tglidjc  ?(ttjeid)en  be§  enbgiiltigen 
ber  einen  t)od)bcutfd)en  (Sdjdftjpradje.  9(bcr  freilid),  ol)ne  ben 
Ijalt,  ben  bie  oberjad)ftjd)c  Sprad)e  2itt^er§  tin  16.  unb  17. 
Ijunbert  in  ifjrem  ilampfe  gcgen  bie  fiibbentfdicn ,  r^eintfd)cn 
unb  nteber)(id)|'ijd)en  SJhinbarteu  an  ber  faijerltdjcn  Manjteifpradje 
fanb,  o^ne  ben  93ei[tanb  ber  Sdnttmeifter  unb  ©rammatifer  be§ 
16.  ^af)rl)iinberts,  bencn  Sntb,er»  ©djdften  Cuetle  unb  9JZnfter 
luaren  (1578  be3  Sfajiiy  ,,Grammatica  Gcrmanica"),  ofyne  bie 
empge  2f)atig!eit  ber  ©pradigefettfifjaften  be§  17.  ^a^r^uubert§, 
ot)ne  bie  I)ert>orragcnbe  Sebcutitng,  bie  bamat^  Cberfadjjen  nnb 
Sdjlefien  in  ber  i'itteratur  gciuaniten,  mare  bie  Uofle  <Sprad)= 
eintjcit  nod)  anf  lange  Bdt  nnr  erfetjntcS  Qid  gebfieben.  (£r[t 
unjece  grojjen  Xicbter  nnb  SdjriftfteUer  be^  18.  3af)rl)itn- 
bert§,  bie,  nrie  (yoetb^e,  beiDU§t  an  I'utfjerS  ©pradje  anlni'tpftcn, 
tuarcn  berufen,  ba3  3Serf  ber  Spradjeinignng  511  frBnen  unb 


20  SWnrtin  Sutler. 


iiitteratur. 

l)  SSiograD&ieiK  3.  iffiijftltit,  TO.  £.  ©eiu  Seben  tmb  (cine 
Gd)riften.  1875,  2.  9In-jg.  1833.  2  93be.  (818  H  79:i  ®.).  —  TO.  i'ciiA, 
TO.  £.  1883,  3.  3lufl.  1897  (224  S  )  —  91.  Merger,  TO.  i.'.  in  rnltnrgeidjidm. 
Sarftellnttg.  (ftm  (Srfrfieineit)  18!)5  ff.  —  &.  ^retjtag,  93ilber  atiS  b.  b.  $et« 
gangent).  9jb.  2,  91bt.  2.  2)  ft'erfe  (^aft  ji-bcS  ftaljrt).  ffit  b.  »ioformatioit 
lucift  2  ©I'fiimtaujfiabfii  auf) :  (Srlaiiflcr  9Iii'5gabr.  1826—57.  67  *ybe.  tit  8., 
2.  9tu§g.  feit  1863  (9Jb.  1—20,  24—26).  —  SJkimarer  firittfrfie  Wcfamtau* 
(iabc  K'it  1883.  Sib.  1—9  12-M.  19  (in  4,  iimfaijciib  jc  «6«  bi-5  8i)8  3.}; 
nuf  nitnbofiett^  50  93be.  bmdjnct.  —  lioIf-Jau^nabe  tit  8  Sbit.  ^raitnfcljuififl 
1889  ff,  2.  9litfl.  1897.—  (Sine  trcffltcfje  einfiifinmn  in  i!'*.  Olobaiifcniuelt  iff 
btC  9ht5)B(lf)(  BOlt  9i.  ilicilbatier,  2  SbC.  (2-J7  U.  252  S.)  1891  ff.  3)  ;{nr 
33 1  b  e  I  it  b  c  r  f  e  tut  it  fi :  &.  9.1*.  £»opf,  21'iirbigtntii  ber  i'ntb,fr(cf)Pit  Sibeh 
uerbcuticfiitiig  it.  f.  tu.  1847.  —  jjj.  &.  iMtnbfeil  tinb  ft.  91.  "Jiiemoljcr,  firitifrtie 
9Jeavbcituitfl  bcr  93.  lie.  i!iit6er«,  7  9jbe  1845-55.-  9iv  Pliimnt,  sttr^gcfafitf 
©ffcfitcfjte  ber  i''icf)en  9j  -Ue.  1884.  4i  9J  r  i  r  f  c .  2  e  it  b  f  rt)  r  e  i  b  c  n  unb 
SJebcttfen,  l)r*g.  uon  be  SSette,  5  SHbe.  1825—28;  6.  ij^b.  no  it  2ctbciiiann( 
18I>5;  «art)trafle  von  SJnrfdart  (1866)  unb  Molbe  (1883.).  »rtefiucd)fel  firSfl.' 
uoit  Siiber-j,  6  9Jbe.  18«H  ff.  -  Dr.  TO.  i'ittt)cr«  beutfdie  Sricfo,  ait«geiua!)it 
uon  Dr.  63.  iBtidiuuiIb  iieipjig  1899.  5)  i'tttlicr-J  ft  a  b  e  1  n  ,  uorf)  jetiicr 
luiebergcfuitbi'iieu  $ianbfif)r.  b.r-5(i.  Doit  ^.  Ifjit'le.  isss.  (i)  I  i  f  rf)  r  e  b  e  n  , 
l)r-?g.  uon  ^orftemanu  11.  iBtnbfetl.  4  SJbe.  1835-4?.  ;5ur  iirittf  bt-r  lifdircben, 
togl.  bie  9Iu?fiil)vumieit  uou  Slauierau,  930.  8  bcr  Vulf^au^gabe,  u.  98.  TOrtjer. 
Ueber  i'miterbarfier^  unb  SSurifalierJt  Sammlmtgen  ber  Xt)cf)rebcit  M'v,  1896. 
7)  ^  1  n  fl  f  di  r  t  f  t  e  n  JJutfjer^  in  sJieiibrncfen.  ^alle,  yitemeiior.  8)  Ueber 
i'nthers  S  p  v  a  di  e  j.  b:e  in  ber  ginleititng  (2.  :»  9linii.  .'i  nub  2.  159litm.  2) 
aitgi'fiifirtcii  Sdjrtftcn,  foii'ie :  ^o().  JJiithor .  Tie  SJi'lorniotioUvbibliograpIiie 
unb  bie  ffie(rf>idite  ber  bentfdien  Utinirfje.  Berlin,  1898. 


redjtcit  <J5oImctfd)cn.  21 


1.    2$om  rcrfjtcu 

A.    ,r(£iu  ©etibfcrtcff  Uon  $ofmctfdjcu".  1530. 

•ftennt  <2d)iflcr  bie  ©pradje  ben  „  Spiegel  ber  Station", 
baranS  nn§  ,,cin  grof3c3  treff(id)c§  93tlb  Don  nn§  felbft  cntgcgcn 
fommt",  jo  gilt  bic§  im  ffetnen  and)  Don  bcc  Spradjc  i!utt)er§, 
ber  ftrf)  im§  gatt,^  ,fnad)  ©eift  unb  Seete"  in  ber  8prad)e 
bicfc§  @enbBriefe3  fpicgelt. 

Ss  befennt  I)ier  ber  Spradigctualtige,  meldje  rcid)e  Qitetfe 
ber  ©pvadjfnlbnng  iljm  in  ber  #Jebc  be§  Ginfnlttgen  nnb  Hit* 
geleljrtcn  gefloffen  ift,  )oeld)e  giidc  ireffeuber,  garter,  inniger 
SSCrtcr  bie  <3prart)e  be^  fd)lid)ten  9)iamtc§  bent  lle&erje^er  ber 
s^i[icl  sngcfiiTjrt  fjnt.  SSenit  cr  feinen  Jyreunb  ©patotin  in  eincm 
93rtcfe  (uont  30.  9ft cirj  1522)  angcl)t,  ifjn  nut  gnten  beutjdjcu 
SSiHIern  fiir  bie  Sftnmen  ber  Gbelftcine  in  ber  Cffenti.  ^of).  21 
311  Derforgen,  \o  bittct  cr  an^brucllid)  nut  v o  c  a  b  ul  a  si  m  pi  i  ci  a 
non  castrensia  nee  attlica,  b.  f).  fd)tid)te  SSBrter,  feinc  Sd)Io§» 
nnb  .spofiuOrter.  ^ber  nidjt  nnr  bnrd)  bie  SJhtnbart,  iibcr 
beren  3.l5ert  nnb  llntcrjdjteb  uon  ber  2d)riftjprad)e  er  eine  gang 
Hare  ^orfteHnng  fyatte  (;i;nrbad),  (Sintguug  8.  7,  .viopf  3. 1-500  ff.), 
fonbern  an*  jeber  lebenbigen  CttcKe  luar  cr  em  fig  benti'tfyt,  bie 
2lu§brurf5fa^ig!eit  feiucr  Sprad)e  311  uerDoIIfommncn  unb  jnr 
I)od)ften  ^eiftintg  311  befa^tgen,  gngfeid)  abcr  and),  tun  bent 
iSbrat,  nad)  bein  er  rang,  ,,ciner  mi5gtid)ft  attgemein  ucrfta'nb* 
lidien,  biateftlofcn  Spradje",  immcr  nafjer  ju  fommen.  S)a§ 
geigt  nn§  nantentltd)  it.  a.  etn  lanniger  23rief  an  feinen 


22  3Kartin  Sutler. 


Stnrf,  friifyer  5htguftinerprcbiger  nub  ^rofeffor  in 
SBitteubcrg,  bamalS  ^rebiger  in  Wmtbcrg,  an  ben  er  (20.  9}Jar3 
153(5)  jdjreibt,  mitten  tn3  Satetit  Ijtnctn:  ,,Qd)  luifl  beutjd) 
robcn,  .frerr  SScn^ct.  3$o  e3  cud)  nidjt  311  fdjtucr,  nod)  311  Diet, 
ober  sit  laug,  ober  511  toeit,  ober  311  fyori),  obct  311  ticf  ober  ber* 
gtcidjen  :c.  mare,  jo  bitte  id)  cud),  Ujr  rootlet  trgcub  ctueu 
Mttabctt  lafjcu  )  a  m  in  I  c  n  a  It  e  b  c  it  t  f  d)  c  93  i  I  b  e  r  ,  9i  c  i- 
m  c  n  ,  i.'  i  c  b  e  r  ,  93  it  d)  c  r  ,  9JJ  c  i  [t  e  r  n  c  f  a  n  g  ,  jo  bet)  end) 
bie3  ^afyr  ftttb  g  e  m  a  I  e  t  ,  g  c  b  i  d)  t  e  t  ,  g  e  in  a  d)  t  ,  g  c* 
b  v  u  d  t  b  n  r  d)  cure  t  c  it  t  \  d)  c  $  o  e  t  c  n  n  n  b  Jy  o  v  m* 
f  d)  u  e  i  b  c  v  ober  Sritcfer;  benn  id)  Urjad)  Ijabe,  luarum 
id)  fie  gern  ^attc.  £ateintiri)e  93i'td)cr  fOunen  luir  I)ie  fclbft 
ntarijeu;  ait  beutjdjett  93ud)ern  311  fdjreibeu,  Icrncn  luir  Ijie 
flctfjig,  nub  fjoffe,  bafj  tutt'3  jd)ier  fo  gut  njoHtcu  ntadjeu  H>o 
iin'ri'  nidjt  bereit  getljon,  baf3  e§  —  nientanb,"  fd)Iicf;t  er  irfjet* 
mifd),  ,,gc}aflcu  fotte". 

93on  Sfoburg  an»  id)tdtc  ijntf)er  am  12.  September  15:iO 
itufcnt  ,,£eubbnef"  an  benfelben  $8.  i.'iurf,  mil  ber  9lufforberuug 
ifjit  jit  DerSffeutltdjeu.  (f  »  jodte  ,  tuic  Vincf  int  syortuorte  fagt 
ba3  Sd)i-iftri)en  ,,bie  fetnbc  ber  luarb/ctt",  lueldje  ,rfnrgcben,  a\$ 
luett  ber*5ej:t  (ber  SBibcI  inA'ntlicr'3  Ueber|e&ung)  an  oicl  ortcn 
gecttbert  obber  and)  Derfelfdjct",  311111  Sd)lueigcn  brittgeu  nub 
,,bcn  fromnten  if)r  jcntpct",  bie  2ntf)er»  (^eguer  in  iljnnt  er^engt 
fjatteu.  nefjmeu.  So  Icgt  betttt  bie  Sdjrift  bie  Wrnnbi'd^e  bar, 
bie  fid)  ^ntfjer  Dei  jeiner  Ucberieiutng  3111-  3iid)tjd)iutr  nal)tu, 
nub  nerbentlidit  fie  an  treifettben  93eijptetcit.  ,,^d)  lafjc  mid) 
ntrgenb  an  bittbcn  (b.  f).  an  ben  ^ndiftabett  be^  OJrunbtejte^)," 
jagt  er  fpater  cinmal,  ,,jonbern  id)  gel)c  fret  Ijiubnrd)".  ii>te 
er  it'otjl  nutfjte,  ,,\vav  fitr  funft,  nleiS,  uernuufft,  Pcrftanb  311111 
gnten  3)olmetfd)en  gcf)L'irct,"  jo  (jat  er  and)  nie  ucrgcfjcn,  bofj  ba» 
,,Tolmctjd)en  cine  jonbcrltd)e  ©uabc  nub  OJabe  Wottco"  fei. 

3"t  \iiubltrf  aitf  jeitte  Wcgner,  bie  fid)  nod)  Sutlers  JBor* 
gauge  an  cine  Ueberjejjnng  be'5  3Jeucu  Jcftamcitts  luagten, 
badei  aber,  tute  .v>ieroni)tun^  Cmfer  (geft.  1527),  3cfreta'r  be» 


(£t)it  Seubbrieff  toon  $>olmctfd)eit.  23 

bon  ®ad)fcn,  Sutler  faft  tuflrtHd)  abfdjrieben,  burffe  er  mit 
Stolj  fagen  :  ,,5)  a  3  m  e  r  d  t  man  a  b  e  r  to  o  I  ,  b  a  §  fie 
a  it  §  m  e  t  n  e  m  ®olmetfd)en  b  n  b  b  e  it  b  f  d)  I  e  r  n  c  n 
b  c  it  b  f  d)  r  e  b  e  n  Dub  \  d)  r  e  t  b  e  it  ,  to  n  b  ft  e  I  e  n  m  t  r 
a  I  f  o  m  e  t  n  e  f  b  r  a  d)  e  ,  banon  fie  juitot  loenig  oe>mift,  baucfcn 
mir  abcr  uid)t  bafiir,  Sonbern  br  auction  fie  biel  lieber  tuiber 
mid),  Slbcr  id)  gihtne  e3  jtjn  tool,  benu  e  §  t  fy  u  t  mir  bod) 
f  a  n  f  f  t  ,  b  a  0  id)  a  u  d)  m  c  i  n  e  b  n  b  a  u  rf  b  a  r  e  i  ii  n  g  e  r  • 
b  a  3  u  meine  fcinbe,  reben  g  e  I  e  r  n  t  Ij  a  b  o." 

2er  2.  Soil  bcr  @rf)ri;t  (Don  ,,gurbitte  ber  §ciltgen")  ift 
t)ier  rtjeggetaffen  ,  cBeitfo  ber  Singang  unb  bcr  ©djtnfj  bc§ 
1.  Soiled,  bcr  cine  (SvOrtenntg  bcr  9iec^tfertigung§IeI)rc  eitttjalt. 
ift  genau  ber  be§  Criginalbnitfe^.  SSittenberg.  ©eorg 
1530. 


(Sud)  bnb  ben  tonfern  tvii  ic^  anjetgen,  luarumb  icf) 
bag  njort  (Sola)  ^ab  tooHen  braud)cny  SSiemol  9?oma.  itj 
[iRom.  3,28]  ntc^t  (Sola,  fonbern  <5olum  obcr  tantuut  oon 
mir  gebraudjt  ift,  ?lt[o  fein  fe^en  bte  ....  meinen  Sert  an. 
Slbcr  bod^  ^ab  tc^S1)  fonft  anberSnjo,  @ola  fibe  gebrandjt, 
onb  toil  auc^  beibe  @o(um  bnb  <3ola  ^aben.  $jd)  b,ab 
mtcf)  bc§  geoliffen  im  botmetfd^en,  ba§  id)  rein 
cub  ftar  beubfcf)  geben  modjte.  33nb  ift  on§  toot 
offt  begegnet,  ba§  totr  riiij  tage,  bre^,  bier  njodjen,  fjaben 
ein  etntgc§  933  ort  gefud^t  mtb  gefragt,  b,abeng  bennod)  j^u 
luetlen  nid^t  funben.  %m  §iob  erbetten  njtr  alfo,  Wl.  <i|3f)t(ip»''!), 
2(urogatlu§  3)  onb  id),  ba§  lutr  jnn  wer  tagen  ju  meilen 
laum  brei)  geilen  funbten  ferttgen.  1'ieber,  nu  e§  bevbeub|d)t 
bnb  berett  ift,  fan§  ein  jeber  lefen  bnb  meiftern,  ^eufft  etner 
ifct  mit  ben  augen  burd)  bretj  obber  bier  bletter,  bnb  ftoffi 

1)  b.  I),  tie  SIBorte  (,,a  (I  c  t  it  buvcf)  ben  GHauten")  im  Sinue  uou  sola  fide. 

2)  9JJe(anrf)tI)on. 

3)  b.  i.  ©olbljalju,  ^rofcffor  fflu  $eDrdi|rfj  an  ber  Uuioerfitat  SBtttcu6era. 


24  atturtm  IHttyer. 

nidjt  ein  ntal  an,  toirb  aber  nid)t  getoar,  toeldje  toacfen  bnb 
f(o(je  ba  gelegen  ftnb,  ba  er  ifct  fcber  b,in  geb,et,  toie  tober  ein 
gefyoffelteS  bret,  ba  toir  b,aben  miift  fdjroifeen  bnb  Dn§  engften, 
etje  benn  totr  foldje  toacfen  tonb  flo^e  au§  bent  luege  reumeten, 
auff  ba§  man  fitnbte  fo  fein  bafjer  geb,en.  @§  ipt  gut  pfliigen, 
menu  ber  acfer  geretntgt  ift.  3Ibec  ben  walb  t>nb  bie  ftorfe 
auSrotten  tonb  ben  acfer  §urid)ten,  ba  toil  niemanb  an.  (£§ 
ift  bet)  ber  toelt  fein  bancf  gu  berbienen,  fan  bod)  ®ott 
felb§  mit  ber  fonnen,  ja  ntit  b.imel  bnb  erben,  nod)  nut  (eine§ 
eigen  fofyn§  tob,  feinen  bancf  tterbtenen,  fte  fel)  bnb  bleibe 
iwelt  be§  teuffelS  namen,  mett  fte  ja  nidjt  anber^  mil. 

5ll(o  Ijabe  id)  b,te  SRonta.  ii|  faft  toot  geuntft,  ba§  jm 
£atetnifd)en  tinb  ©riedjtfdjen  Jert,  ba§  SBort  (Solum)  nidjt 
fteljet,  Dnb  fyetten  mid)  fold)§  bie  ^3apiften  nid)t  biirffen1) 
teren.  2Bar  ijls.  $>iefe  bier  bud)ftaben  @  £>  2  31  jieljen 
nid)t  brinnen, . . .  g(eid)n)ol  e§  bie  m  e  i  n  it  n  g  be§  Jert§  jnn  ftd) 
b,at,  tonb  \vo  man§  toil  f(ar  &nb  getoattiglid)  '2)  «evbcitbfd)en, 
fo  geb/ovet  e§  b^inein,  2)enn  id)  b,abe  jDeubfd),  nidjt 
?ateinifd)  nodj  ©riedjifd)  reben  to o lien,  ba  id) 
benbfd)  311  reben  im  1)  olmetf  d)en  furgenomen 
b,atte.  2)a§  ift  aber  bie  art  bnfer  3)eubfd)en  fpradje,  iuenn 
ftd)  ein  rebe  begibt,  Don  jtoeicn  Xingen,  ber  man  ein§  be= 
fennet 3),  bnb  ba§  anber  bcrneinet,  fo  braudjt  man  be§  toort§ 
folnm  (aflein)  neben  bent  toort  (nid)t  obber  fein).  21I§4) 
tocnn  man  fagt,  $>er  Satoi-  bringt  attein  font  tmb  fein  gelt, 
Stem,  3d)  ^ob  toarlid)  itjt  ntd)t  gelt,  fonbern  atlein  forn. 
^d)  b,ab  adein  geffen  ttnb  nod)  nidjt  getruncfen,  .^aftn  aflein 

1)  braucfjen. 

2)  in  ffiner  bollcit  firaft. 

3)  bcljauptet. 

4)  jum  S3eif»ter. 


(Jim  ©ettbbrieff  toon  Solmetfdjen.  25 


gefdjrieben  bnb  ntd)t  bberlefen?    33nb   ber  gleidjen 
tuetfe  jnn  teglidjem  braud)  '). 

3nn  biefen  reben  alien,  ob§  gleidj  bie  £ateinifd)e  obber 
@ried)ifd)e  fpradje  ntdjt  tfyut,  fo  tl)ut§  bod)  bie  2)eubfd)e, 
tonb  ift  jfjr  art,  ba§  fie  ba§  rtort  (adein)  Ijin^u  fe^t,  auff 
ba§,  ba§  inort  (ntrf)t  obber  fetn)  befto  bofltger  tnb  beuttid^er 
fet),  ®enn  ttierool  id)  aiicf)  fage,  2)er  33ator  bring!  lorn  bnb 
!ein  gelt,  @o  laut  bod)  ba§  ttort  (fein  gelt)  nid)t  fo  boflig2) 
tinb  beutlidj,  at§  trenn  id)  fage,  ®er  SBatur  bringt  allein 
forn  \>nb  fein  gelt,  tmb  b,ilfft  f)ie  ba§  njort  (allein)  bent  luort 
(fein)  fo  met,  ba§  e§  ein  tioflige  1>eubfd)e  flare  rebe  mirb, 
benn  man  mu3  ntdjt  bie  bud)ftaben  jnn  ber  ?atei- 
nifd)en  f^radjen  fragen  une  man  fol  2)eubfd) 
reben,  .  .  .  ©onbern  man  mu§  bie  mutter  jl^nt 
£>aufe,  bie  ftnber  auff  ber  gaffen,  bengemeinen 
mann  auf  bent  mar  ft  britntb  fragen,  unb  ben 
felbigen  auff  ba3  SD^aul  feb,en,  nne  fie  reben, 
tinb  barnad)  bolmctf  d)en,  fo  Derfteljen  fie  e§  benn,  mtb 
merrfen,  ba§  man  "SDeubl'd)  nut  jfjn  rebet. 

5ll§  wenn  Gf)ttftu§  fprid)t3),  (Sr  abunbantta  corbi§ 
o§  loquitur.  2Benn  id)  ben  .....  fol  folgen,  bie  fterben 
mir  bie  budjftaben  furlegen,  onb  alfo  bolmetfdjen,  2lu§  bem 
tiberflu^  be§  Ijert^en  rebet  ber  2J?unb.  Sage  mir,  3ft  ba§ 
beubfd)  gereb?  SBeldjer  SDcubf^cr  bcrfic^et  foIdjS?  2Ba§ 
ift  bberfluS  be§  Ijerl^en  fur  ein  bing?  Ta§  fan  fein  £)eitbfd)cr 
fagen,  Gr  ttjolt  benn  fagen,  e§  fet)  ba§  einer  aflju  ein  gro§ 
b,erlj  b/abe,  ober  gu  btel  ^er^enS  ^abe,  toieitol  ba§  aud)  nod) 
nid)t  red)t  ift,  2)enn  bbcrfluS  be§  Ijerfcen  ift  fein  beubfd),  fo 


1)  §eute  ,,nur,  BIojj"  ftatt  ,,aflcin". 

2)  tjoH,  getctc^ttg. 

3)  9J?attf).  12,  34. 


2G  Wai-tin  i.'itttjer. 

uienig  al§  ba§  beubfd)  ift,  bberflnS  be3  b,aufe3,  bberfluS  be§ 
fad)elofen3,  bberflu§  ber  band,  (Sonbern  atfo  rebct  bie  mutter 
jm  fyaufe  tonb  ber  gemeine  man,  3Be§  bag  Ijerfc  toot  ift,  be§ 
gefyet  ber  munb  tober,  ba3  fyeift  gut  beubfd)  gereb,  be§ 
id)  mid)  g  e  to  I  i  f  f  e  n ,  to  n  b  t  e  i  b  c  r  n  i  d)  t  a  1 1  ft  c  g  e 
e  r  r  e  i  d)  t  nod)  g  e  t  r  o  f  f  e  n  t)  a  b  e,  £:enn  bie  Vatcini(d)en 
budjftaben1)  (jinbern  au§  ber  maffcn  [eer,  gut  bcnbfd)  ju  reben. 

511(0,  menu  ber  berrtjeter  ^uba§  fagt,  9)?attt;et  jrto} 
[2i>,8]  9Jt  quib  pcrbitio  b,ec?  »nb  SDJarci  j-riiij  [24,4]  33t 

quib  perbitio  ifta  bngentt  facta  eft?  3o(gc  id)  ben bnb 

budjftabiliften,  fo  mu^  id)'3  nlfo  berbeubfdjen,  2Bantmb  ift  biefe 
berttentng  ber  [albeit  gefdjetjen?  2Ba8  ift  aber  ba§  fur 
bcubfd)?  2i"etd)er  beubfd)er  rebct  alfo,  3?erlierung  ber  [albeit 
ift  gefdjeljen?  3>nb  luenn  evS  trot  berftetjet,  fo  benrft  cr, 
biefetbe  feij  toertorett,  tonb  mitffe  fie  ettua  iuibber  fud)en, 
SBieuiot  ba§  aud)  nod]  tunrfet  bub  tongeun§  tautet.  2Benn 
nu  ba3  gut  beubfd)  ift,  luaritmb  tretten  fie  utdjt  erfur,  tonb 
madjen  ton§  ein  fold)  fein,  (jitbfd),  ^eiu  bcnbfd)  Xeftament, 
bnb  laffeu  be§  I'ntljcry  Teftament  ligcn?  3d)  meine  ia  fie 
fottcit  j()re  funft  an  ben  tag  bringen,  2lbcr  ber  beubfdjc  man 
rebct  atfo,  3Jt  quib*)  :c.  2Da§  fol  bod)  foldjcr  bnrat?:1) 
obber  maB  fol  bod)  foldjer  fdjabe?  %timf  G^  ift  fdjabe  tomb 
bie  falben,  Ta§  ift  gut  beubfd),  barauS  man  berftefyet,  ba§ 
^Jiagbalena  init  ber  bcvfd)ittten  falben  feij  bnrett)lid)  bmb= 
gangen,  bnb  f)abc  [djabeu  getljau  .  .  . 

Stem,  ®a  ber  Gngcl  SOfariam  gviiffet  bnb  ftovtdjt4), 
©cgriiffet  feiftu  9)faria  bol  gnaben,  5)er  ,v>err  mit  bir.  ^ 

1)  b.  i.  i^orte. 

2)  (Src\i\n\e  i'iat,  b.  f).  ju  U'dcfjcm  3'i'frfc. 

:i    ^erfrtjuiciibniuj.    ^jl.  ,,^u  Siate  fjalton". 
4)  1'iit.  1,28 


(£t)it  ©enbbrteff  Don  2Dotmetfd)cn.  27 

fo  ift§  biS^er  fdjlet^t1)  ben  ?ateinifd)en  budjftaben2)  nad) 
Deibeubfdjet,  ©age  ntir  aber,  ob  fold)§  aud)  gut  beubfd)  fet)? 
2Bo  rebet  ber  beubfdje  man  alfo,  bit  bift  Dot  gnaben?  5$nb 
tDetdjer  2)eubfd)er  Derftefjet,  roaS  gefagt  fctj  Dot  gnaben?  6r 
mu§  bentfen  an  etn  fa§  Dot  bier  obber  beutet  Dot  gelbe§, 
jDarnmb  t)ab  id)3  Derbeubfdjt,  bu  Ijolbfelige"),  bantit  bod) 
ein  ^eubfc^er  befte  met)r  t)in  ^u  fan  bencfcn,  »ua§  ber  (Jnget 
meinet  mtt  (etnem  gru3.  ?Iber  b,ie  iDotlen  bie  'Spapiften  tott 
luerben  Dber  mtd^,  ba§  id)  ben  ©ngetifdjen  gru§  Derbcrbet 
b,abe,  2S?ie  n)ot  id)  bennod)  bamit  nidjt  ba§  befte  benbfd)  b,abe 
troffen.  ?5nb  ()ette  id)  ba§  befte  bcubfd)  b,in  fotten  nemen, 
Dnb  ben  gru§  alfo  Derbcubfdjcn ,  ©ott  griiffe  bid)  bit  tiebe 
5D?ada  (ben  fo  Diet  iuit  ber  @nget  fagen,  Dnb  fo  iDiirbe  er 
gereb  ^aben,  tDenn  er  b,ette  iDoflen  fie  beubfd)  griiffen)  .  .  . 

5Iber  IDO§  frage  id)  barnad)  ?  fie  toben  obber  rafen 4),  ^d) 
lutt  nid)t  tue^ren,  ba§  fie  Derbeubfdjen ,  nrie5)  fie  iubQen, 
id)  n/it  aber  au^  Derbeubfdjen,  ntdjt  iDie  fie  lubden,  fonbern 
toie  id)  unt.  2Ber  e§  nid)t  tjaben  rait,  ber  tag  mir§  ftefjen, 
Dnb  ^att  feine  meifterfdjaft  bei)  fid),  benn  id)  njit  jb,r  njtbber") 
fotjen  nod)  (joren,  fie  bitrffen  fur  mein  botmetfdjen  ntd)t 
antiuort  geben,  nod)  re^enfc^afft  tfjun,  2)a§  b,oreftu  >uot, 
3d)  iDtt  fagen,  3)u  Ijotbfelige  9)?arta,  bu  tiebe  SJtaria,  Dnb 
taffe  fie  fagen,  $)u  Dot  gnaben  9)?aria,  233 er  beubfd) 
fan,  ber  lu  e  i  §  ID  o  I ,  ID  e  t  c^  etn  ()  e  r  £  I  i  d)  f  e  i  it  ID  o  r  t 
ba§  ift,  bie  Itebe  9)? aria,  ber  liebe  @ott,  ber 

1)  einfac^. 

2)  SSutg.  Ave,  gratia  plena. 

3)  (Sittfpvccfjciib  bent  iiriccfjifcfjcu  '/,3-iQe  y.s-/y.()i,TO)titvrjl  b.  f).,,nut2lH- 
mitt  geirfjmiicft"  ober  ,,bcgitabet",  uidjt  „©  n  o  b  e  n  reiclic", 

4)  i.Sfonj.j  miiijeit  t. 

5)  3m  Ortginalbrucf  ID  a  3. 

6)  lueber. 


28  9Rarttn  iluttjcr. 

Hebe  ^etyfer,  ber  liebe  Sitrft,  ber  liebe  man,  ba§  Hebe 
f inb.  $  n  b  id)  tu  e  i  3  n  i  d)  r,  ob  man  b  a  §  luort  liebe, 
aud)  fo  fjerfelid)  bnb  genugfant  jnn  £atetnif  djer 
nbber  anbern  fpradjen  rcben  mitge,  ba§  alfo 
bringe  fcnb  flinge  in  3  fyerfe,  bnrd)  a  lie  finite, 
tt)ie  e§  tfyut  jnn  nnfer  fpradje. 

£)enn  id)  ^a(te  <S.  ?itcn§  a(§  ein  mciftcr  jnn  ©bvcifdjer 
tmb  ©ried)i(d)er  fpradje,  fjab  id)  bag  Sbreifd)  luort,  (o  ber 
@ngel  gebraud)t,  looflcn  mtt  bcm  ©riedjifdjen  fedjaritomeni 
trcffen  ttnb  bentlid)  geben.  S5nb  benrf  intr,  ber  Sngel  ©nbviel 
Iiabc  init  SKaria  gcrcb,  luie  er  mit  Xaniel  rebct,  Dnb  nennct 
jl)n  .^amubot^  tmb  $[d)  §antubotl),  t)ir  2)eftberioruin,  bnS  ift, 
bu  lieber  3)aniel,  S)enn  ba§  ift  @abrieli§  Jueifc  ^u  reben, 
luie  i»ir  jut  Daniel  fe^en.  SBenn  id)  nu  ben  budjftabcn 
nad),  au§  ber  efel  funft,  folt  be§  GngcIS  luoit  Devbeubfdjen 
miiffte  id)  o(fo  fagen,  Daniel  Tit  man  ber  begirungen,  obber 
Daniel  bit  man  ber  liifte.  O  ba§  lucre  fdjon  beitbfd),  Sin 
beubfdjer  I)orct  ino(,  ba§  1'ian,  i'iifto,  obbcr  bcgirunge 
benbfdjc  njort  ftnb,  luieiuol  e§  ntdjt  cttel1)  reine2)  beubfdje 
luovt  fittb,  ©onbern  I  it  ft  mtb  begir,  njcren  iuo(  beffer.  Slber 
luenn  fie  fo  ^itfameit  gefaffet  njerben,  bu  man  ber  begirungen, 
fo  lueiS  fein  bcubfdjer  iua§  gcfagt  ift,  benrft,  ba§  Xanict 
oilleidjt  Dot  bofcr  lit  ft  fterfe.  Ta§  l)icffc  benn  fein  gcbol* 
ntctfdjt.  Xari'tmb  in  it  3  id)  t)ie  bie  budiftaben  faven  laffcn, 
nnb  forfd)en,  luie  ber  3)cnbfd)e  man  fotd)§  rebct,  iuc(d)§  ber 
(Jbreifdje  man  %]d)  ^amubotl)  rcbet,  2o  finbe  id),  ba§  ber 
benbfdje  man  alfo  fpridjt,  bit  lieber  Xaniel,  bit  liebe  9)iaria, 
obber  bit  f)olbfclige  magb,  ntebltd)e:!)  tungfram,  bit  jarte3 

1)  I  a  liter. 

2)  (jute. 

3)  Sin.  ,,'l'erianacn  cru'ctfenb",  aiimutig. 


@tm  Senbbrieff  Don  $>otmetjrf)en.  29 

tinb  bergleidjen,  benn  tner  bolmetf  d)en  toil,  muiS  groffen 
uo r rat  tion  to  or  ten  fyaben,  ba§  cr  bte  ID  a  I  fonne 
Ijaben,  too  ein§  an  alien  orten  nidjt  tauten  tut  I. 

53nb  toa§  fot  id)  Diet  tinb  lang  fagen  Don  bolmetfdjen? 
<5olt  id)  afler  nieiner  luort  tirfadjen1)  tinb  gebancfeu  an* 
^eigen,  id)  ntiiffte  irol  ein  iar  bavan  §u  fdjreiben  (jaben,  2Ba§ 
bolmetfdjeu  fitr  funft,  miitje  unb  evbeit  \e\) ,  ba§  f)ab  id) 
irol  crfaren,  1)aritmb  tril  id)  feine  .  .  .  maulefel,  bte  nid)t§  Dev* 
fud)t  b,aben,  (jtevin  ^unt  rid)tcr  obber  t()abe(er  leiben,  2Bcr 
mein  bolmetfdjen  nid)t  lutl,  bei  Ia§  e§  anfleb,en,  ber  Xeuffel 
band  \i)w,  iuer§  bngerne  b,at  obber  on  ntein  miOen  bnb  tuiffen 
meiftcvt,  <SoI§  gemeiftert  >uerben,  fo  njit  id)§  (clber  t^un, 
9Bo  id)§  felber  ntd)t  tf)ue,  ba  (affe  man  mir  mein  botmet[d)en 
mit  friebcn,  tinb  niadje  ein  igtidjer,  roa§  er  n)it,  fur  fid) 
felbiS,  unb  ()abe  j^nt  ein  gut  iar. 2) 

!Da5  fan  id)  mit  gutent  geiuiffcn  jcugen,  ba§  id)  meine 
b,od)fte  treme  blei§  brhmen  erjeigt,  bnb  nte  feine  fatfdje  ge= 
bancfen:!)  gefjabt  l)abe,  £)enn  id)  f)ab  leinen  fjcHer  bafur  ge= 
nomcn  nod)  gefudjt,  nod)  bamtt  gewonnen,  So4)  b,ab  id) 
meine  efyre  brinnen  nid)t  gemeinet'"),  ba§  tt)ei§  ©ott  mein 
.•perr,  ©onbern  ()ab§  %u  bienft  getfjan  ben  lieben  Gfjriften, 
tinb  511  eljren  etuem  ber  broben  fi^t,  ber  mir  atle  ftunbe  fo 
titet  gnt3  tb,ut,  ba§,  locnn  id)  taufentmal  fo  ln'e(  tinb  tileiffig 
bolmetfdjt,  bennod)  nid)t  cine  ftunbe  tierbienet  Ijette  ju  leben, 
obber  ein  gefunb  auge  ju  b,aben.  (£§  ift  aHe§  feiner  gnaben 
tinb  barm^er^igfeit,  luaS  id)  bin  tinb  fjabe,  %a  e§  ift  feineg 

1)  Qiriinbe. 

2)  (^ron.)  (of)"  e-5  fid)  gut  flcfjen. 

3)  ttncljrHcije  9t6fic^teii,  Dt'cbeiiflcbanfeti. 

4)  cbenfo. 


30  ajtorttn  Sutler. 

tfjeuren  blutS  tmb  fauren  fd)iueiffc3,  brnmb  fol§  aud)  (ob 
©ott  toil),  afle§  jfym  ^u  efyren  bienen,  mit  fveuben  bnb  bon 
fyerfcen.  .  .  23nb  bin  aUju  reidjlid)  belob,net,  too  mid)  nur  ein 
einjiger  (Shrift  fur  einen  tretoen  erbeiter  evfcnnet1). . . 

j£)od)  b,ab  id)  mibberitmb,  nidjt  all^u  frei)  bte 
bud)ftaben  laffen  faren,  ©onbcrn  in  it  groffen 
forgen,  [ant^t  m einen  ge^illffen2]  branf  ge^ 
feljen,  ba§,  \vo  ettoa  an  ein  em  tuort  gelegen  ift, 
fyab  ic^§  nad)  ben  budjftaben  beljalten,  bnb  bin 
ni^t  fo  frctjbation  gangen3),  9I(§  ^ob,ann.  »j  [0,27] 
SDa  S^rifiuS  fpridjt,  $>iefen  b,at  ®ott  bcr  35ater  bcrftegclt, 
ba  mere  h)o(  beffer  beubfd)  geiueft,  biefen  ^at  ©ott  bcr  33atcr 
gejeidjent,  obber,  biefen  nieinet  ©ott  ber  33ater,  ?lber  id)  fyabe 
e()e  luoflen  ber  beitb(d)en  fpradje  ab  bvedjen  4)  benn  Don  bent 
luort  itictdjen,  31  d)  e§  ift  ia  bolmetfd)en  ntd)t  eine;? 
iglidjen  fun  ft,  luie  bie  totlen  IjeiHgen  meinen,  ©§  ge« 
1)5 ret  baju  ein  red)t,  frum,  trem,  D  leiffig,  f  urd)t= 
fam5),  (5  b,  rift  I  id),  geleret,  erfaren,  geitbet  b,er^. 
jDarftmb  b,a(t  id),  bo§  fein  falfd)er  Qfjrift,  nod)  rotten  geift, 
bolmetfdjen  fonne,  iuie  ba§  toot  fdjeinet"),  jnn  ben 
gu  SBormbS  berbenbfdjet 7),  ^)arin  bod)  luaiiid) 
grofjer  Dtei§  gefc^eb/en,  t)nb  meinen  beubfdjen  faft  nad)  gan,qen 
ift,  2lber  e§  finb  3'iben  babel)  geiueft8),  bte  S^rifto  ntd)t 
groffe  Ijnlbe  erjeigt  (jaben,  fonft  mere  funft  bnb  D(ei§  gnug  ba. 

1)  fciuicn  Icrnt. 

2)  5DJeiQiirf|tI)on,  9litroflanit?,  Sugcii^agen. 

3)  abnerianncn- 

4)  9lb&rti$  tljun. 
5i  gottcJfiirdjtig. 
(!)  ju  Xage  tritt. 

7)  Sou  ben  luicbertdufcrifdjcn  Xf)folDgen  ^>cljcr  unb  Tent  (15^7). 

8)  fjaben  gcljolfen. 


@t)tt  Senbbrieff  bon  ®olmetfd)eit.  31 

fet)  bom  1)o(metfdien  bnb   art  ber  fpradjen   ge* 
gefagt.  - 

@r  (Sremo  octaba  @eptembri§.  1530. 

2ft  a  r  1 1  n  u  3  ?  it  i  I)  c  r. 
ewr  guter  freunb. 


It.   9(uS  bcit  p,<B>nmmarien  ufoer  btc  ^f 
SBnb  brfacfjcu  bed  $oImctfdjcnS".    1533. 

SSoit  SutljerS  iincrmitblidjeiu  Streben,  btc  Ucljcrjcjjinig  ber 
93it»cl  intmer  nte^r  511  ttertioHfommnen ,  gicfit  jebe  ueite  ^(itS- 
gabc  etit^clncr  Sctjrtften  foune  jebe  ber  elf  ©efatntauggoBen 
3eitgiti§,  in^ticjonbere  aber  fein  i]ie[iling^tnu1),  ber  ^jolter,  ben 
er  1531  tiodftanbig  umarbeitete.  9Zact)  roeldjen  ©rnnbfcit^en  er 
f)ifrbei  Derfufjr,  fagt  er  iu  eitter  Sladjfdjrtft  (1531):  ,,Cb  jemcmb 
ftucjeln  tuolt  Dnb  fur  geOen,  20ir  fjetten  ben  ^jalter  ^u  fern 
Don  ben  roortcn  cjcjogen,  ®er  jet)  bet)  fid)  jelbft  fhtg,  bnb 
Ia§  bus  biejen  ^icitter  bugctabbett,  b  e  n  it  iu  i  r  I)  a  b  c  n  §  it)  i  f  f  c  n  t- 
ltd)  getf)an,  Wnb  freilirf)  attc  tuort  ouff  ber  golb 
It)  age  gel)  alt  en,  nub  mit  atlem  blci§  bub  tretocn 
berbeub)d)ct,  5?ub  ftnb  and)  gelcrter  Icnte  gnitg  babet)  ge* 
toeft,  £odi  (afien  tutr  bnfere  borigen  3)enbjd)ett  ^fatter  and) 
bleiben,  untb  ber  luittcn,  fo  ba  begeren  311  fcljeu,  bnfer  Gxcmbel 
bub  f ujtabffen ,  to  i  c  man  mit  2  o  I  in  e  t  f  d)  e  n  n  e  f)  e  r  b  n  b 
nefyer  fombt,  £enn  ber  borige  ®eub]"d)c  ^fatter,  tft  an  bielen 
orten  bent  C5breijd)en  nefjer,  bub  bent  2!eiib]d)en  feriter,  X  i  e  f  e  r 
i  ft  b  e  m  S  e  u  b  \  d)  e  n  n  e  f)  e  r,  b  n  b  b  e  in  (£  b  r  c  t  f  d)  e  n  f  e  r  n  e  r 
Xauon  njetter  (ob  ©ott  tbil)  jnn  ben  ©uiumarteu  K." 


32  2ttarttn  Sutler. 

SMejen  fummarifdjcn  Uel>erftd)ten  (1533) ')  fdjirft  er  etne  9?eil)e 
Don  ^JfalterftcHen  boron,  on  bcneu  er  bie  ©rihtbe  (,,br  jadjen") 
eitttuicfelt,  ID  a  rum  er  fett  1531  anberS  Derbeutfdjt 
Ijabe  nli?  in  ber  1.  X'luSgabe  oom  $al)re  1524. 


2Bic  nu  ber  felbige  ^falter  2)?eifter  $luglinge  gefaflen 
luerbe,  ba  tigt  t>n§  ntd)t§  an.  3lber  rteil,  billeidjt  etlirf)e 
j\u  mifer  geit,  tinb  nod)  ine^r,  fo  nad)  on§  fonten  merben, 
gute  [rome  Ijer^en,  bie  aud)  ber  fpradjen  fitnbig,  onb  bod) 
be3  bolmetfdjen  Dngeubt,  fid)  modjten  ftoffen  tinb  ergern,  ba§ 
mir  fo  frety,  an  Dielen  ortten,  »on  ben  bud)ftaben  gangen 
fmb,  ju  )oeilen  oud)  anberm  ucrftanb 2)  gefolget,  benn  ber 
3uben  9labini  tinb  ©rommatici  leren,  2Boflen  itiir  fyie  mit 
orfadjen3)  antigen ,  tmb  mit  ettid)en  Srempetn  tierfleren, 
cmff  ba»  fie  fetjen,  njie  loir  nidjt  au§  onuerftanb4)  ber 
fpradjen  nod)  au§  Dnroiffen  ber  Stabinen  gtofen,  fonbern 
miffentlid)  unb  nnfligltd)5),  fo  gu  bolmetfdjen  furgenomen 
fyaben  .... 

^falm  .lyiij.  im  ».  tier§,  1)a  n)ir  tior^in 6)  ben  hjorten 
nad)  alfo  gcbolmetfdjt  ^aben,  Va§  meine  feele  tool  luerben, 
icie  mit  fdmial(j  Dnb  fettem,  ba§  mein  munb  mit  frolidjen 
Uppcn  rfjuine,  2Bei(  foldjg  fein  Denbfdjer  uerfte^et,  fyaben 
luir  (affen  faren  bie  (Sbreifrfjen  tuort  (fdjmal^  Dnb  fett)  .  .  . 
Dnb  Ijaben  Har  1)eubfd)  gegcben,  alfo  ,,1)a§  lucre  meineS 

1)  ®ec  lejt   ber  folflnibnt  9lit-5iual)I    nacfj  ter  9(u3ga6e    boil  1535  ,,&e- 
brucft  jit  2Bittemberfl,  bitrcft  ^ofcpl)  JVdig". 
2>  2inn,  9lurfaffuii|] 

3)  ©riinbcu. 

4)  UiiTcnittiii-S. 

5)  abfic^tlid). 
(!)  frfifter. 


2Iu§  ben  ,,(3umntarten  bfier  bte  ^fatmen".  33 

[jerfcen  frcube  tmb  foonne,  toenn  id)  bid)  mtt  frolidjem  munDe 
loben  folte",  £)enn  fold)3  ift  bod)  $auib<§  meinung,  ba  cr 
auffer  ber  ©tab  bleiben  t>nb  fur  (Saul  fliefjen  mufte,  bag  er 
nid)t  fein  funbte  bety  bem  ®otte3  bienft,  nod)  ba§  frolidje 
©otteS  luort  fyoren,  lueld)^  atle  betrubte  b,er^en  iroftet  :c. 


^folm  .lyuiij.  Ijaben  loir  bid  gemaget,  bnb  offt 
ben  ftnn  gegcben,  tinb  bie  rcort  faren  laffen,  2)orumb  bn§ 
[retltd)  oiel  ^(figttnge  meiftern,  onb  otdotdjt  aud)  etltd), 
frftmen  (id)  bran  ftoffen  ^erben,  2Ba§  ift§')  ober,  bie  njorte 
on  not  fo  fteiff  tinb  ftrenge  fyaltcn2),  barauS  man  bod)  nid)t§ 
uerftefyen  fan?  *JBer  l)eub(d)  reben  toil,  ber  mu3  nidjt  ber 
Sbretfdjen  luort  tueife  fftren,  ©onbern  mu§  barauff  fe^en, 
mcnn  er  ben  (£breifd)en  man  »erfteb,et,  ba§  er  ben  [inn  faffe 
Dnb  bencfe  alfo,  Sieber,  tt)ie  rebet  ber  3)eubfd)e  man  jnn 
(old)em  fal?  iffienn  er  nu  bie  S)eubfd)e  raort  ^at,  bie  l)ie  §u 
bienen,  fo  laffe  er  bie  @breifd)en  mort  faren,  bnb  fpredje  fret) 
bem  finn  erau§  auffS  befte  1)eubfd),  fo  er  fan  ... 

2Bibberumb,  ^aben  tuir  ju  toeilen,  aud)  flracf^3)  ben 
ttjorten  nad)  gebolmetfd)tr  ob  luirS  \vol  fatten  anber§  tonb 
beublid)er  fonnen  geben,  'JJarumb,  ba§  an  ben  felben  icorten 
ettuaS  gelegen  ift,  al§  fie  im  .jtoiij.  berg,  $>u  bift  jnn  bie 
b,o^e  gefaren,  onb  (jaft  ba§  gefengniS  gefangen4),  §ie  lucre 
e§  tuot  gut  $>eubfd)  genjeft,  S)u  b,aft  bie  gefangenen  erlofet. 
2(ber  e§  ift  ju  fdjraad),  Dnb  gibt  nid)t  ben  feinen  reid)en 
finn,  toeldjer  jnn  bem  (Sbveifdjen  ift,  ba  er  fagt,  $)u  ^aft 

1)  foil  eS. 

2)  bcifae^atten. 

3)  gerabe^u. 

4)  fiau^fd)  iibcrfetst  :    ,,$u  bift  5iir  §3f)C  emporgefticfleii,  ^aft  Scfangene 
fortgefii^rt." 

S8erlit,  9J?attin  Suttjer.  3 


34  Martin  Sutler. 

bag  gcfengnig  gefangen,  2Bddj3  nidjt  afletn  ju  berftefyen  gibt, 
bag  Gfyriftug  bie  gefangen  erlebigt  f)at,  ©onbern  and)  bag 
gefengnig  al[o  roeggefnrt  bnb  gefangen,  bag  eg  bng  nimer 
inefjr  bjibbcrumb  fangen  fan  nod)  fol,  bnb  ift  fo  bid  a(§ 
cine  enrige  erlofung,  Sluff  foldje  roeife  ^at  ©anct  "^aulug  tuft1) 
ju  rcbcn,  menu  or  fpvidjt,  ^d)  bin  burd)3  ©e[e^,  bent  @e* 
fc^c  gcftorbcn.  3^m/  GfyriftuS  ^at  bie  funbe  bind)  funbe 
Derbompt.  Stem,  ber  tab  ift  biird)  S^riftum  getobtet.  T>a3 
finb  bie  gefengniS,  bie  G^riftitS  gefangen  Drib  meg  getfjan  I)at, 
ba§  bnS  ber  lob  nid)t  mer  flatten,  bie  funbe  nid)t  mctjr 
fdjulbigen2),  ba§  @efeg  nidjt  mer  bag  geroiffen  ftraffen  fan, 
u>ie  Sanct  ^aulu§  foldje  rcidje,  ^errlidje,  troftlidje  (ere  aQent- 
Ijalben  treibt,  Xaritmb  muffen  luir  ^u  cf)ren  fotdjer  (ere,  bnb 
jn  troft  nnferS  gemiffen§,  fotdje  loort  befjaltcn,  geiuonen:!)  unb 
at|o  ber  (Sbreifdjcn  fpradjen  rainit  laffen  ,  iuo  fie  c§  bcffer 
madjet,  bemt  bnfer  ^eubfdje  tbun  fan  .  .  . 


,  tin  felbigen  [91.]  ^falm,  Ijabcn  \v\r,  jnt  . 
bav  ^ronomen  9Jtea  in  Xua  bcrtwanbdt4),  bnb  aue  Dieine 
gemadjt  Xeinc,  Xantnib,  bag  ber  berg  tinufel  ift,  fo  man 
fagt,  benn  ber  .s;)S"JJ9t  ift  meine  j;uuerfid)t,  <2o  er  bod)  bind) 
ben  gan(jen  v|>falm  fiiret  bag  luort,  2)eine,  bnb  rebet  $u  einent 
anberu  obber  bon  einem  anbern,  luie  and)  \m  felbigen  berg, 
Xer  ,pob,cft  ift  beine  j;uflud)t  r'J,  $$nb  ber  gentein  beubfd)  man 
bie  pl5i>lid)e  berenberung  ber  berfonen  jm  rcben  nidjt  mol  fan 


)    l) at  ...  1.  ,,flmt". 

2)  anidjiilb'gcn. 

3 1  a,i"i.io()nt  UH'vbon. 

4)  b.  (i.  bac-  inea  ber  ^ulnata  in  tua  tv 

r>)  £o  tin  -^faltrr;  in  brn  Summartcn  irrtfl  ,,^i 


2lu§  ben  ,,@ummarten  bber  tie  ^fatmen".  35 

merrfen,  j£)arumb  fyaben  toir§  f(erlid)  tonb  benbltd)  tooflen 
geben,  roetl  man  folder  ttmfe  ju  reben  \m  $)eubfd)en  nid)t 
fo  gerconet  ift,  toie  jm  (Sbreifdjen,  £)a  offtmate  gefdjidjt,  ba§ 
einer  jfct  fprid)t,  S)u  tinb  5)er,  fo  er  bod)  nut  einerlet)  pers 
fonen  rebel,  luie  ba§  bie  @6reer  Jnob,!  tciffen,  <5olc()§  Ijaben 
ttjir  etlicfje  ma(  mefyr  get^an,  Ob1)  nit  ba§  9)?eifkr  Ilugling 
tiielletdjt  nid)t  ftirb  gefatlen,  ber  nidjt  barnad)  fvagt,  luie  ein 
3)eubfd)er  mitffc  ben  Sejrt  oerfieh/cn,  fonbcrn  bie  luort  ftciff 
ftnb  genan)  be^elt,  ba§  \n  ntenmnb  berfte^en  fan,  bal  fidjt 
bn§  nidjt  an,  2Bir  fyaben  bent  finn  nid)t§  genomen  tmb  bie 
tuort  beublid)  gegeben  .  .  . 

S3nb  t»a§  tft3  not,  bon  alien  tuorten  fotdje  redjenfdjafft 
geben?  2i5ir  I)aben  fimuar  feincn  bleig  nod)  mub/e  gefpart, 
2Ber§  beffec  madjen  fan,  bem  tftS  iro^I  gegonnet,  Slber  id) 
fjoffe,  fol  er  t>n(er§  ^[atterlinS  nidjt  ba^it  gebraud)en,  er  folle 
ben  ^falter  berbeubfdjen ,  ba§  toeber  5)eubfd)  nod)  (Sbreifd) 
btel  brtnnen  bleibt,  ®a§  foltu  baran  nterden,  two  "Dit  ttnfere 
"^falter  gegen  feinen  fatten,  tmb  fetne  eigen  funft,  obber  Dnfern 
njort  abgeftofcn,  ftnbcn  Juirft.  (S§  ift  ein  fdjenblidjer,  ber= 
brie»Iid)er2)  man,  ilUeifter  ^(ugting,  2Bcnn  er  ein  toortlin 
finben  fan,  ba§  luir  oer[eb,en  ^etten3)  (1)enn  toer  roil  fo 
bcrmeffen  fein,  ba§  cr,  gteid)  al§  roere  er  G§riftu§  tmb  bet 
§ei(ige  geift  fe(b§,  fein  luovt  motte  gefeilet  fjaben  ?)  ba  ift  er 
2)?eifter  Dnb  l*ur  munbt,  ob  er  loot  ttet§,  ba§  >uir  ben  gan£en 
•^fatter  fonft  luot4)  gebeubfdjt  Ijetten5),  Dnb  er  nid)t  etnen 


1)  luenn 

2)  l)ier :  SUerbrufi  Bcrcitcnb. 

3)  u.  flatten  =  ctiua  u.  IjaOen. 

4)  gut. 

5)  bocf)  mof)l  fjaben. 


36  9ttartin  Sutler. 


jm  ganfcen  ^falter  redjt  berbeubfdjen  funbe,  (£§  ftnb 
©djenbler1)  »nb  Qatumniatore§,  ba3  bleiben  fie. 

$nb  role  geb,et§  bod)  ju,  ba§  man  on§  attein  fo  genaiu 
fndn1  2),  fo  bod)  ber  alte  ^falter  aud)  (£anct  ^ierontjnuts  onb 
Diet  anbere,  au3  ber  maffen  Diet  mefyr  gefeilct  fyaben,  benn 
loir,  beibe  tin  ®ried)ifd)en  onb  I'attnifdjen  ?  Dbber  fonnen 
fie  bort  fo  gebitttig  onb  giitig  fetn,  ba  fie  tiiel  mangel  finben, 
iffiarumb  ftnb  fie  benn  fyie  fo  gifftig  onb  onbornttjer^ig,  ba 
fie  bod)  mel  gut§  finben,  iucld)§  fie  nirgent  funben  Ijaben? 
?lber  e§  ift  bie  leibige  fjoffart,  Dnb  ber  groffe  neib  9J?eifter 
SilngltngS,  lueil  ber  felbtgc  fi^et,  ba§  er  ntd)t§  gut§  inadjcn 
fan,  mil  er  bod)  batntt  etjre  erja^en  Dnb  inetfier  fein,  ba3  er 
frembbe  gute  erbeit  leftere  unb  fd)enbett  fan,  3lber  bie  geit 
n)ivb§  brtngen,  t)itb,  2Ba3  ©oit  pf(an(jet,  mirb  bleibcn. 

5Ufo  merben  fie  jre  fitnft  on  jweiuet  and)  jnn  bent  ncr= 
fitdjen,  ba  tutr  bie  regeP)  gevfjmnet.  fjaben,  ba§  mir  511 
m  e  i  I  e  n  b  i  e  m  o  r  t  ft  e  t  f  f  b  e  b,  a  1  1  e  n,  3  n  n?  e  1  1  e  n  a  U  e  i  n 
ben  ftnn  gegeben  fyaben,  §ie  luciben  fie  aller  crft 
flugetn,  unb  b,abbern,  lute4)  luir  fotd)er  vegel  nid)t  red)t 
nod)  jur  redjten  jeit  gebraud)t  b,aben,  lute  njol  fie  uor^in  uon 
foldjer  regel  nie  nid)t§  geiuuft  b/aben,  Sonbern  lute  jr  art 
ift,  2Ba§  fte  (joren,  ba§  fonnen  fie  flug§  beffer  benn  jber* 
man,  ^d)  iuo(t  abcr,  luenn  fte  ja  fo  fyod)  unb  tieff  gelert 
«aren,  mtb  ire  funft  betueifen  luolten,  fie  nenten  ba§  eintge 
unb  bod)  faft  genie  ine5)  luort,  S^en"),  fur  fid),  bnb  gebcn 


2)  burd)fucf)t  (nacf) 

3)  ®runbfalj,  SJcrfat)ren. 

4)  bag. 

5j  gan,^  gcni5()itlid)c. 

(i)   b.  f).  ,,Sif)en",   roa-5  £.  einmal    (311  3c|.  51,  fi)    burrf)  ,,ctn  Klippleiu" 
c()nipti(i)fii),  ,,io  man  niit  bcm  diiuicr  fcfilciflt",  luiobcrqicbt. 


ben  ,,<3umnmrten  tiber  bie  Spfalmen".  37 

mtr  gut  2)eub[d)  brcmf,  ^unffjig  gnlben  nil  id)  bent  toer* 
fd)affen,  bcr  mir  fold]  n>ort,  burd)  t>nb  burc^ l)  jnn  ber  ©c^rtfft, 
etgent(icf)  onb  gerci^ '2)  nerbeubfct)!,  »nb  lafft  afle  9fteifter  Dnb 
£lftglinge  otic  j^ve  !unft  jufamen  t()un,  auff  bog  fie  bod) 
fefycn,  mie  felb§  bohnetfdjen  gar  Diet  cm  anber  funft  bnb 
frbett  ift,  benn  etnel  anbeun  bolmetfdjcn  tabbeln,  tinb  mciftern. 
2Ber  unfer  'Dolmetfdjen  ntdjt  l)aben  mil,  ber  laffe^,  2Btr 
bienen  bamit  ben  onfevn,  unb  bie  el  gente  Ijaben. 
3)a§  fei;  gnug  tiom  bolntetfdjen. 


1)  burrfiQctjenb,  an  jebcr  Stofle. 
~2)  f.  unb  g.  ,,9011011  poffenb". 


38  TOartm  Sutler. 

C.  llebcr  btc  <2d)tt»iengfctt  beS  lioImetfcfjcnS. 

Sins'  bcr  SJorrebe  auf  ba§  SHte  £eftament  1523—1545. 

(®cr  Sci't  nod)  SMnbfcil  7,  315.) 

.'gte  mit  befell)  id)  afle  ntetyne  lefer  Gfjrifto,  tmb  bitte, 
bay  fte  niijv  fjclffen  bet  ©ott  erlangen,  bi§  njerf  nufclid) 
b,tynnu§  ju  fuven,  bcnn  id)  befenne  freij,  ba§  id)  mid) 
ju  titcl  tonterrounben  Ijabe,  funbertid)  ba3  altc 
teftamcnt  juuerbeitbfdjen,  benn  bie  (Sbreifdjc  f  prad)c 
ligt  leijber  ju  gar  bamibber  '),  ba§  aud)  bie  ^uben  felb§ 
Juenig  gnitg  bauon  nnffen  .  .  .  2Bie  ivol  id)  mid)  nid)t 
ifjumen  fan  ,  ba§  id)  allel  erlanget  ^abe,  tb,ar  2)  id)  bod) 
ba3  fagen,  ba§  biffe  beiibfdje  ^ibel,  liedjter  unb  geiuiffeu  :!) 
ift  an  m'elen  ortten  benn  bie  (alintfd)e,  ba§  c§  iuar  ift,  ino 
bie  brurfer  fie  nut  threat  Dnolep  4)  (roie  fie  pflegen)  nid)t 
ocrbcrben,  b/at  getrif§(id)  l)ie  bie  beubfdjc  fpvad)  eijit  bcffere 
3?tbel  benn  bie  latinifdje  fpradje,  be§  beruff  id)  mid)  auf 
bie  lefer. 

9tu  unit  fid)  aud)  ber  fot  an  ba3  9^ab  fjengen,  ttnb  H)ir 
feijner  fo  grob  5)  fetyn,  ber  b,ie  ntd)t  Juofle  metjfter  nber  mid) 
fcin,  mtb  mid)  b,ie  unb  ba  tabbeIn,2Bolan,bie  la*  id)  faren'5),  ^d) 

Don  anfang  \voi  bebad)t,  baS  id)  elje  ^efjcn  taufcnt  finben 
t,  bie  meijue  erbett  tabbetn,  cfye  id)  eijnen  funbe,  ber  nUjr 
bag  jirentjigft  teit  nad)  tfjet.  %d)  njolt  and)  gar  gclert  feijn 
Dnb  met)n  funft  foftlid)  ')  beme^fen,  luemt  id)  foil  2.  ,V)iero= 

v  s)    (atinifdje  Stbel    babbcln,    Slber  er  foil   mijr   aud) 


1)  (Slit  ;)ieurf)Hn  (14.J4-15-J-2)    Ijattc  in  Xi-utirfjlanb    baS  Stitbium    bo-5 

begriinbct. 

2)  luage-    3)  ^uoerlafftgcr.    4)  Unadjtiamfcit.    i>>  uinuificnb.    0)  bcacfjte 
id)  nic^t.    7)  tjeulid).    8)  ij?gl.  S.  17. 


tlcber  bic  ©djttnengfeit  beS  Solmetjcfyeu^.  39 

tool  toibberumb  trofc  bieten,  ba3  id)3  tfjm  nad)  tb,er.  3ft  nit 
tyemanb  fo  faft  ober  eud)  gelert,  bee  nemc  tjljm  bie  23ibel 
ganfc  fur  juuevbeutfdjen ,  onb  fage  mtyr  barnad)  toiber,  toa§ 
er  fan,  9J?ad)t  er§  beffer,  toarumb  folt  man  ijljn  ntd)t  mtjr 
furji^en  ?  %<§  metjnet  aud),  id)  mere  geteret,  Dnb  rt>ei)§  mid) 
and)  geleiter,  benn  afler  ^o^en  fdjulen  fopfyiften  l)  Don  ©otte§ 
©naben  2),  Slber  nu  (eb,e  id),  ba§  id)  aud)  nod)  ntdjt 
metjn  angeborne  beut(d)e  fprad)  fan,  $d)  b,ab  aud) 
nod)  bt§  fyer  feijn  bud)  nod)  brteff  getefen,  ba  red)te  art 
beutfd)er  fprad)  ijnnen  Juere.  @§  ad)tet  aud)  ntemant  red)t 
beutfd)  ju  reben,  fonberUd)  ber  ^errn  Gani^cleien  tmb  bte 
Iitmpenprebiger,  onb  puppen  fdjretyber,  bie  fid)  faffcn  buncfen, 
fie  Ijaben  ntadjt  beutfdje  fprad)  ju  enbevn  onb  ttd)ten  tmS 
leg(id)  neioe  loorlter,  SBe^cr§tgett/  be^anbigen,  erftriefc-lid),  ci- 
fd)iefgttd) 3)  onb  ber  gletdjen,  ia,  lieber  man,  e5  ift  iuot 4) 
bet^oret  Onb  ernarret  5)  baju. 

<2umma:  toenn  rt)t)r  gletyd)  atte  ju  fatnen  t^etten  B),  Joir 
Ijetten  bennod)  afle  gnug  an  ber  Stbel  511  fdjaffen,  ba§  nrir 
fie  an§  lted)t  bred)ten,  etyner  mit  oerftanb  7),  ber  anber  mil 
ber  fprad),  Denn  and)  id)  ntdjt  aHeijnc  ^irtjnnen  geerbetjtt, 
fonbern  ba^u  gebraudjt,  too  id)  nur  tjemanb  b,abe  modjt 
oberfomen 8).  ®arumb  bit  id),  tjberman  laf§  fet)it  (eftern 
Onb  bie  armen  leut  onuertocrret "),  fonbern  fyelffe  mijr  too  er 
fan,  2Bi(  er  ba§  nid)t,  fo  neme  er  bie  33tbel  felbS  fur  onb 
mad)  t)f)m  etjn  eigen. 


1)   ©elcfjrtc    Jfjeotogen.      2)   SBefrfjcibcner  3liK-bvuct !      3)    gebeifjlirf). 
4)    e-3    fjrifit  reoftl.      5)  =  e.  fciu.      6)   ar&ctteteii.      1)   S 
8)  gcioiuncit.    9)  unbcnuirrct. 


40  Martin  Sutler. 


2.    $ur  SScrbeittfdjuitg  bcr  23ibel. 

A.      tic  ^ilicliibcncliiuui  fcco   14.  unb   15. 


SScit  Ijaiiftger,  al§  friifjer  bcfannt  roar  ,  ift  im  Sftittctaltcr 
bic  SBibcl  itbcrfe^t  roorbcn.  9?id)t  nur  cin^ctnc  £  e  i  I  e 
rcurbcn  r>erbent]d)t  (toie  bie  tiier  @t>angelien  Don  9KattI)ia3  Don 
s-8ef)eim  in  mittelbentfdjer  @prad)e,  urn  1335),  fonbern  cine 
11  e  b  e  r  J  e  £  u  n  g  bcr  go  n  gen  93  i  b  e  1  war  um  ba§  (Snbc 
be§  14.  ^at)r^unbert§  bereitS  langerc  Qeit  oerbreitct.  3Bir  be* 
fi^cn  fie  in  ber  oom  Urtegte  ^tc  unb  ba  jrfjon  abiucic^enbcn  0)e- 
ftatt,  in  bcr  fie  bcr  angcjefjenc  ©trafjburger  33nd)brurfcr  ^o^ann 
W  e  n  t  e  I  (obcr  9Jt  e  n  t  e  I  i  n)  im  3af)re  146(5  burd)  ben  $  r  u  cf 
cinem  weitcren  Sreijc  jugangtid)  mad)tc,  aufecrbcin  in  einigen 
.'ponbfdjriften  ,  Don  bcnen  bcr  im  illofter  Sept  in  33Sl)tncn  be* 
finbtidje  Codox  Teplensis  feit  feiner  SSerBffentlidjung  im  Qatjrc 
1884  einen  crregten  tci|"fenjd)aftlid)en  ©trcit  tuegen  ber  Don 
einigen  Welefjrten  bel)auptetcn  Jualbcn|ijd)en  ^crfnnft  jencr  Iteber* 
feeing  beranlafjt  Ijat.  Sett  14G(>  erjdjiencn  bi-3  1518  nod) 
13  I)  o  d)  b  e  it  t  f  d)  e  9(  n  §  g  a  b  e  n  ,  button  9  in  2(ug§bnrg,  3  in 
©trafebnrg,  je  1  in  9?itrnberg  nnb  in  ber  ©djtueij  ,  fcit 
1470  (?)  bi§  1522  4  n  i  e  b  e  r  b  e  it  t  j  d)  c  ,  unb  ^roar  2  in 
SlOht,  jc  1  in  1'itbect  itnb  §olberftobt;  aber  alle  fteden,  tnie 
bic  3SergIcid)ung  gelcfjrt  ^ot,  ein  nnb  bcnjelben  2cj;t  bar,  nnr 
bafj  bie  bcrcit^  1466  Deraltctc  @prad)form  jpatcr,  befonber^  jcit 
bent  oierten  2)rurf  von  1475  (ben  ©iintfjer  gainer  in^lng§bnrg 
yeranftaltetc),  mcljrfad)  gcanbcrt  nnb  erncnt  tmube. 

©dion  bic  luenigcn  s^robcn  ait'5  ticrfdjicbcncn  Jvaffuiigcn 
btejcr  Dorlntfjcrijdjen  Sibct,  bic  unten  initgeteilt  finb,  boucijen 
cbenfo  bic  cnge  21  b  i)  a  n  g  i  g  f  e  i  t  bcr  jeit  1466  g  c- 


l)  SBilf).  BJaltfyer,  2ie  boutfrfjc  ^ibeliibcrfefeuiifl  beS  9J?ittelaIter«. 
8  Xeile.  sSraunjcfjtoeifl.  1889—92.  2er  Codex  T  e  p  1  e  n  s  is  citthaltcnb 
bie  Sdjrift  bc8  nctoen  ®Cjcugea.  Wiincfjen  1884. 


2)te  93ibeluberfc£ung  be§  14.  unb  15.  ^afyrfjunbertS.       41 

brucftcn  93 1  belfib  erf  efcun  gen  untereinanber,  hue  bie 
93erbefferung§bebiirftigfeit  biefer  lleberfefcung.  9?ur  luenige,  jtim 
Sett  jene  ^Broben  erganjenbe  ober  erlauternbe  SBetnerfungen  mBgen 
jeue  lleberfe£ung  fennjeidjnen. 

Sfteben  ben  ^efytern,  bie  auf  Stednmng  bc§  ^ritcfel  fommen, 
ftammen  fefjr  »iele  Unoonfommenfjeiten  in  ber  9lrbeit  be§ 
b  e  u  t  f  d)  e  n  Ueberfe^crS  au§  feiner  ungenugciiben  ftennt* 
ni§  be§  yateht§  unb  bent  mangel^aften  SSetftfinbniS  ber  SBi'.Igata ; 
anbere  5^Ier  finb  glurf)tigfeiten  be§  Ueberfe^erS  loie  be§ 
@c^reiber§  ber  £anbjd)rift.  Xoc^  uiettaii§  bie  meiften  SKangel 
I)aben  ifjren  ©runb  in  ber  un§ulfin01i(^cn  ^crrjdjoft  bc§  Ueber* 
fe|er§  iiber  bie  9J?utterfprac^e  unb  in  ber  SSerfennung  ber  Sc^ttic" 
rigfeiten  feincr  9tufgabe.  ?((§  rt)ol)fgemcinte  SScriudjc  ocrbienen  bie 
Sibeliiberfe^nngen  be§  14.  nnb  15.  3at)rijunbcrt§  bie  QJcrtng* 
jd)a^ung  nid)t,  bie  ifjnen  Don  mondjett  511  tcil  tmrb;  aber  fret- 
lid),  »on  tcenigen  gelungenen  Stetleu  abgefefjcn,  fonntcn  bod) 
bie  beften  itnter  i^nen  nur  etne  Qtit  bcfriebigen ,  bie  in  einein 
tterftanblidjen  unb  le^baren  Seutjd)  jd)on  bie  5(ufgabe  ciner 
Ueberfe^ung  gclbft  faf|.  S^af3  bie  SSerbeutid)itng  ctne§  frembcn 
Sdjrifttcerfg  ben  tjerjrfiiebcnen  ©timmungen  ber  Shortage ,  ber 
SDfannigfaltigfett  be^  3n^olt§  i"  2on  unb  5ar&e  be§  @til3  ge- 
redjt  merben  miifie,  fid)  nid)t  mit  ber  ctnfad)en  Uebertraguug 
ber  SSorte  begniigen  bi'trfe,  fonbern  ben  Q5eift  ber  9Jhttterjprad)e 
in  28ortfteIIung,  (Satjfiigung  u.  a.  atmen  miij'fe,  ba»on  batten 
jelbft  bie  beften  Ueberfe^er  faum  einc  3lt)nung.  (Sine  gebanfen* 
lofe  Huffaffung  ber  SSortc  ober  ongftlidje  9(nlel)nung  an  Snyban 
unb  SBortfotge  ber  lateinifdjen  SSorlage  mad)t  tljrc  Slrbeiteit 
fd)tDerfaQig  unb  unbeutfd),  oft  bunlel  unb  nid)t  fetten 
ftnnlo§.  <2o  fefjlt  benn  oud)  ber  Ucbcrfe^ung  be§  erften 
meift  ber  ©djitiung  unb  bie  ^raft,  bie  attein  im  Sefer  bie  rcd)te 
©timntung  erjeugen  faun.  ®a§  unten  ntitgeteilte  SrinntptiHeb 
ber  ^i?raeliten  (2.  3!J?of.  15)  flingt  in  ber  '^ulgata  felbft  ge* 
roaltig,  aber  rcie  profaifdj,  langtueilig,  fteif  unb  matt  in  ber 
alten  beutfdjen  llcberfe^ung !  SBte  poetifd)  ^ingegen  ift 


42  SOtfartin  Sutfjcr. 

9Irt  311  ,,bolmetfdjen" !  ftu  ber  €prad)c  nictdje  f  raft,  tteldjer 
Sdjronng  nnb  SSofjltaut!  3n>ar  ift  e3  Uebertretbung,  toenn 
man  fagt,  bafj  bie  tiorlutljerifdjett  33ibeliibcrfetuingen  bnrdjgefyenb 
fffamfd)  fid)  an  ben  SBortlant  ber  SSutgata  anlefjnten,  aber 
freilid)  ftnb  bie  Stcllen  rcdjt  fyauftg,  bie  ofyne  §htjiU5tef)ung  ber 
lateiittfdjeit  3$jr(a;]c  unuecftaitblidj  fiitb.  Giujelne  Uugefjenerlid)* 
fatten  unfi'ro-3  erft^t  s43ibefbnt.-f-5  b,at  ber  oierte  bejeitigt,  fo  5.  S. 
ba»  ait  ben  betceffenbeit  StcIIen  ftnnlofe  anbetter,  loorein  bo»  im 
^ab,re  146!5  nteift  nid)t  mef)t  ocrftaitbcne  ambecbter  (coin  afjb. 
ambacht  ,,s2lmt")  cntftctlt  luorben  loar,  burd)  diener  crfcjjt. 
Ueberfjaupt  jeigt  biefe  toiertc  5nl"iun3  ber  gebrucften  Sibet  cinen 
crfjeblidjen  Jvortfdjritt  '),  wie  fie  5.  33.  ntit  ben  nidjt  feltenen 
^arttjipjjerlnnbungcn  bc§  i!atein§  beffec  fcrtig  >uirb,  al§  bie 
crfte.  2.l?ai)renb  9Jiatt().  8,  9  Ijiec  lantet:  ,,^d)  bin  ein  man 
gefd)idt  outer  gemalt  Ijabent  rittcr  vnter  tnir"  (iiuttjer :  ^d)  bin 
cin  3J?enfd)'.bcr  Cbrigfeit  untertljan),  ticft  man  bort:  ,,$A)  bin 
ein  man  gefetjet  unbcr  bem  geroatt  nub  Tjab  rittcr  unber  mir"; 
ferner  Sttarf.  3,  1  in  bent  altcften  ®ntd :  ,,^0  \va§  ein  man 
fjabent  ein  ti'trc  fyanb",  tjingegen  fpater:  ,,3)a  \va$  cin  man  ber 
fyatt  cin  bi'trre  fyanb".  SDCig  ratios  ftef)t  man  ttor  9JJatt^.  21, 15  : 
,,28ann  bie  fiirftcn  ber  pfaffen  fadicn  bie  number  bie  cr  tet  Dnb 
bie  ftnbcr  ricffeu  im  tempcl  onb  fpredjen:  o  famta  ber 
fnnbanib§:  fi)  ucrunwirbtflteuS"  (SJuIgata :  videntos 
antein  .  .  mirabilia  quao  fecit  et  pueros  cl  a  in  antes.  .  et 
dicentes:  Hosanna  filio  David  indiurnali  sunt).  ©0113  tier* 
itngliidt  finb  bie  Sl^orte  ber  ^nlgata,  SUhn.  2,  11:  non  onim 
est  acccptio  porsonaruin  apud  deiim,  bie  in  ber  crftcit  ?(n§* 
gabe  lantcn:  ,,bie  enpfad)img  ber  leibe  ift  nit  bci)  got",  luojiir 
bie  bierte  ctiua^  bejjer  iiberfelU:  ,,tnenu  bie  uffncmimg  ber  per-: 
foncn  ift  nit  bi)  got".  Wbcr  erft  i!nt^er  mari)t  ben  Shut  ber 
ai'orte  Har  unb  ben  ^(u^bntct  beutfd):  „<£$  ift  fcin  •Jdtfefjen  ber 

1)  Sggl.  [jicr.yi  ft.  sbilt?,  Bur  bcutftficn  5pratf)e  unb  1'itteratur.  1888, 
G.  i:n  ff.,  148  unb  in  ber  ^eitfrtjr.  f.  b.  bcutfct).  Unterr.  4,  256  ff.  siBaItf)er 
a.  a.  C'.  l,  71. 


®ie  S3ibeliiberfe|jung  be3  14.^unb  15.  SafjrljunbertS.       43 

^erfon  fur  ©ott".  Ueberfefcungen  nrie  Sttatttj.  22,  42:  quid 
vobis  videtur  de  Christo?  burd)  ,,tt)a3  ift  cud)  gefeljen  toon 
Sljnfto?",  ober  5ROm.  1,  1  im  Cod.  Tepl.  unb  jo  nod)  in  ber 
erflen  unb  jefynten  9lu3gabe:  Pauluss  egregatus  in  evangelium 
dei  =  ,,$aulu§  din  pot,  gefunbert  in  bag  eroangelium"  finb  nod) 
faft  ertiaglid;  511  nennen  gcgcniibcr  <$\.  11,  26:  et  induxit  vir- 
tute  sua  africum  (©iibroinb)  =  ,,bnb  fiirt  in  Slfricom  ju 
jeiner  ^raft".  Sn  ^Pi-  2,  1  fjat  nod)  bie  k^tc  5(u^gabe 
oon  1518:  ,,tr>orumb  g  r  if  gr  anttt  en  bic  f)et)ben;  cub  bic 
oold  betrad)teten  in  up  pig"  (Shilgata:  fremuerunt .  .  medi- 
tati  sunt  i  n  a  n  i  a),  Sutler:  ,,2Sarnm  tobcn  bie  i^etben  it.  f.  \v." 
Selbft  in  einer  ber  bcfferen  Ucberjefeungen  luirb  dominus  ftct§ 
burd)  ,,uujer  ^err"  tDtcbcrgegebcn,  and)  ba,  luo  ©ott  fclbft  Don 
fid)  rebel!  (Jbenba  maioros  natu  mit  ,,bie  grCften  ber  gcpurt" 
ober  ,,bie  mcrere  ber  g.".  SScrmengungen  Oon  monere  unb 
munire,  collis  unb  collum,  vapor  unb  sapor,  securi  unb  secuti 
u.  a.  begegnen  in  SJfenge. 

2Benn  2utl)er§  UeBerfe^ung  mit  if)ren  iBorgangcrinncit  ()ie 
unb  ba  iibereinftimmt,  jo  tft  bie§  fein  ^etuei§  fiir  (Sntlefjnung, 
ba  langft  oiele  SBtbelftcKcn  in  feft  au^gepragtcr  beutfdjer 
^affnng  ©cmcingut  alter,  ©cleljrter  unb  UngeMjrter,  geroorben 
toaren  ')• 


l)  3ntcrc]"iantc   Kad^tueife   f.   bei  S8i(lj  a.  a.  £>.   154  ff.    2Jgl.  ^ 

ff- 


H.  ^robcn  nno  i.'ntlicvo  Uclu'ikuniiii  mit  ©egeniiberftrUiing 

I.  2.  9ftofe  15,  1-8. 


44 


b,od)beittjd)e  lleberfefumg 

(1.)  gebrndt  in  ©trafcburg  146G       (4.)  gebrnrft  in  Wngsbnrg  urn 
bnrd)  3ob,ann  -Wentel  1475  bnrd)  Wtutljer  gainer. 


Mcntel. 

1 .  To  fang  motjfcs  Unb  bic  fi'tn 
ijral)el    bijen    gefangc    bcm 
I)crren:   Unb  fprad)cn :    Sir 
fingen  bent  barren.  tunnfamf= 
ltd),   tuann  er  ift  gemid)c» 
I  i  d)  t :  er  ruarf  in  ba§  mere 
baj  rofe  nub  ben  auf  fteiger. 

2.  Ter  I)crre  ift  mein  ftercfe  unb 
mein  lobe:    Unb  ift  mir  gc< 
mad)t  in  be  1)  alt  jam.  Tir 
ift   mein  got  unb  id)   lun  it- 
it  id)  I  id)  ingot  mein^  oat- 
tcrs :  unb  id)  b  e  r  ()  o  d)  in. 

:•}.  Ter  ()err  ift  aU  em  ftrettper 
man.  jeutnamiftategeiualtig: 

4.  er  ID  a  r  ff  in  ba§  mere  bie  luegen 
pl)araoitv.  unb  feinf)ere.  ©cut 
ber  luelten  fitrften  bie  tuttrben 
gefenrft  in  bent   roten   met: 

5.  ®ie  abgrnnbe  bebedten  ft),  ft) 
ftigen  ab   in   baS  abgrnnbe 
ai$  ber  ftein. 

(I.  D  t]err  bein  ^efem  ift  ge* 
m  i  ri)  e  I  i  d)  t  in  ber  ft  re  ft :  o 
t)err  bein  ^  e  f  e  in  l)at  gejlagen 
bein  feint : 

7.  Tn  f)  a  t  e  n  t  ^  e  t  mein  lutbcr* 
lucrtigen  in  ber  mentge  beiner 
ID  n  it  it  i  c  1  i  d).  Tn  I)  a  ft  gefant 
bein  ^ont.    ber  jt)  uerluftft 
aU  bie  ft  o  u  f  e  I  it : 

8.  unb  bie  luafjer  feint  gefantent 
in  bent  geift  beiner  tobtjeit. 


To  fang  mot)fc»  nnb  bie  Jim 
ifral)el  bifcn  gvfang  bent  Ijcrrcu 
Unb  fpract)en.  ^>ir  fingett  bem 
Ijevrcu  ttiimnfamgHid)  itjann  cr  ift 
g  r  o  [5  m  a  d)  t  i  g  in  o  r  b  e  it  cr 
tuarff  in  ba*  miH'c  ba§  rofj  unnb 
ben  auff filler. 

Ter  l)erre  ift  mctm  ftcicfc  unnb 
metm  lobe:  unnb  ift  mir  gemadjt 
c  3  it  e  i  n  e  m  I)  a  t)  I  Ter  ift  mein 
gott.  Unnb  id)  \v  i  1 1  in  g  lor  i=- 
tidier  en  got  meinc*  uatter^. 
unb  id)  erl)6d)  in. 

Ter  I)err  ift  at»  cin  ftreitbar 
man.  fei)tt  nam  ift  al^  geiualttg. 

er  luarff  in  ba?  more  bie  lua* 
gen  pf)araon-5  unb  feitt  1) ore.  2ein 
e  r  lu  o  1 1 1  e  it  fitrften  bie  luurbcn 
gefencft  in  bem  rotten  mot. 

Tie  abgrnnbe  bebedten  ft),  ft) 
ftigen  ab  in  be  it  abgrunb  als 
ber  ftein. 

.  C  Ijcrrc  bein  gered)te  ift 
g  r  o  f;  m  a  d)  1 1  g  e  t  in  ber  ftercfe. 
C  l)crr  e  bein  g  e  r  c  d)  t  b,at  ge* 
fditagen  bet)  n  en  ueinb. 

Tn  I)aft  entjeut  mein  en 
itjiberiDettigcu  in  ber  mauigc 
beiner  glori.  Tn  I)  a  ft  gefanbt 
bein  e  n  e^or  e  it  ber  f)  a  t  ft)  u  e  r-: 
^  er  c  t  aly  bie  a  g  e  it. 

unb  in  bcm  geift  bctneS  grim* 
in  e  c  jet)  e  n  gej  a  m  n  e  t  bie  luaffer. 


?( n  nt.  3iimtlicf)f  14  JtiiSgabcn  ftiiitmcn ,  uou  ^cr  SBericbiebcnljcit  1111 
Srtiretbiuig  unb  1'auteit  abfleicljen,  faft  uolltii  iitn'rcin ,  tic  2.  unb  :i.  finb  flaiij 
ablidniiiii  uou  1.  ,,ftooii'lit"  i<.  H,  bii«  4 — M  'burdi  ,,aiii'ii"  (b.  i.  Sprou)  crjctjcii, 
unrb  in  ber  :f.  iyafjinu]  crfuirt :  ,,bj  ift  b}  offer  icil  am  lialni  bcs  bonin, 
d.  fonis)";  in  X.  2  bietet  biefclbe  Jaijung  fct)0ii,  tvie  allc  Jinitcrn,  ,,gcrect)t"  ftn. 
bea  Deralietcit  ,,jc)iuc",  ba3  13  u.  14  nod)  burd)  ,,l]anbt"  uerbeiithdicii.  ,,Dettuiift" 
in  l  bis  2  al*  Itcbcrfegitng  Don  devoravit,  ina?  4—14  rtditig  ntit  ,,Derjcrct" 
luibergebcn,  beni^t  offenbar  auf  2Jermcd)etung  mit  desolavit.  2a8  fcit  4  fur 


ber  ttorfutfjcrfdjeit  SMfiel  nnb  ber  2*ulgata.  45 

2.  9ftofe  15,  1-8. 

2.  fiutf)er§  llcberfejjitng  1545.          3.  Uebcrfejjimg  ber  SBnfgata. 


$a  fang  SiRofe  mtb  bic  finber 
Sfrael  bi?  ilieb  bem  £®JR9?9c\ 
tmb  fprarfien.  £sd)  roil  bent 
.§(£9^9*  fingen,  Xcnu  er  Ijat 
e  i  n  fyerrlidjejfjat  g  C- 
tfyau,  3tt)f§  tmb  toagen  t)at 
er  in*  TO  e  c  r  g  e  ft  ft  r  ^  t. 
£ec  4>(£9t9i  ift 'mem  [terete 
tmb  Sobfaitg,  Unb  ift  niein 
.fteil.  ®a§  ift  mein  ©ott.  ^cti 
>uit  jit  p  r  c  i  i  c  n  ,  ®t  ift 
mcine3  ttatcr'3  0)ott,  3<^  U)'^ 
jn  erfjeben 

Ter,t)53Wi  ift  ber  rc^tcff ricg?* 
mamt,  §g5R<R  iftfc:nsJtam'cn, 
®ie  luacjen  l^arao  tonb  fetue 
TOarfjt  marff  or  in^  5Dfecr. 
Seine  aiifferiueletcit  &oubt* 
Icnte  ttcrf  intrf  en  imSrfjilff  mcer, 
Tie  ticffc  ^at  fie  bebecft, 
Sie  fielen  p  grnnb  >uie  bie 
ftcine. 

5)@9i';)i  beine  recftte  $)anb 
t  f)  it  t  g  r  o  f  j  c  9B  u  n  b  e  r , 
.V)(£3J9t  beinc  redjte  §nnb  I)Qt 
bie  j^einbe  pfd)Iagen. 
4n:b  init  beiner  groffcn  .Sjcrr* 
Itgfett  fjaftn  beine  SBiber* 
mertigeit  g  e  ft  ii  r  1}  e  t ,  benn 
bo  bn  beincn  grim  ait§Iieffeft, 
uer^eret  er  fie  un'e  ftoppeln. 
2>urdi  bein  931  a  fen  tf)e* 
ten  fid)  b  i  e  28  a  f  f  e  r  a  it  f . 


Tune  cecinit  Moyses  ct,  filii 
Israel  camion  hoc  Domino  et 
dixei'unt :  Cantemus  domino  ! 
gloriose  enim  ma  <r  n  i  f  i  cat  n  s 
cst,  equum  et  a  s  c  e  n  s  o  r  c  m 
dejecit  in  mare. 

Fortitude  mea,  et  lans  mea 
Dominus.  et,  factus  est  milii  in 
salut, em.  Iste  Deus  meus, 
et  «\  o  rif  i  c  ab  o  eum  ;  Deus 
patris  mei,  et  exaltabo  eum. 

Dominus  quasi  vir  pugnator; 
omnipotens  nomen  ejus. 

Currus  Pharaonis  et  exer- 
citum  ejus  projecit  in  mare ; 
electi  principes  ejus  submersi 
stint  in  Mari  rubro. 

Abyssi  operuerunt  eos ;  d  e  s- 
cenderunt  in  profundum 
({uasi  lapis. 

Dexteratua,Domine,magn  i- 
ficat,  a  est  in  fo/titudine ; 
dextera  tua.  Domino,  percussit 
inimicum. 

Et  in  multitudine  gloriae 
tuae  d  e  p  o  s  u  i  s  t  i  adversaries 
tuos ;  misisti  iram  tuam,  quae 
d  e  v  o  r  a  v  i  t  eos  sicut  sti- 
pulam. 

Et  in  spiritu  fur  or  is  tui 
congregatae  sunt  aquae. 


,,ununiicf)licf)"  ciiuictretene  r,gtorifiMeren"  ift  fefir  fiiiufig  in  ber  aotlutft.  Ucberf. ; 
ob  fief)  iiutfjerS  ccfji  beuticfie-3  ,,,yt)rcn"  ifo  tit  ber  erften  9la«gQbe)  ous  91n(el)iinng 
an  jetieS  ^rembtoort  erflart  V  ^beljaltfam"  =  (£rb,altunq,  (Srlofutifl.  —  ^\n  ber 
i'utfierirfien  Ueberf.  meid)t  bie  1.  uou  ber  leljteii  Sluc-gabe  (1645)  in  folgenbem  ab  :  SB.  1 ; 
,,h,erlid)  geftanbelt",  ,,geftor^et  tjn§  ineer".  S8.  2  .^ifirpn".  3S.  K  ,,tft  prcrfittg  tinn 
ber  frafft"  (luortlidi  bein  jpebr.  entfyredjenb).  33.  7  ,411  ft  on  en".  SJ.  **  ,,V)nn  bent 
get) ft  bet)ii5  5orns  fiel  ba»  roaffer  juiamen". 


46     ^rofcen  <w§  SutljcrS  Uefccrfcfcung  mit  GJcgcnuberftcfluitfl 

II.  »4$ialm  23,  1-4. 

2. 

nad] 
bcr 


f)od)bcntfd)e  Ue&evjetuma, 
gebrurft    bnrd)    Sibait    Ctmar 
1518  in  9lug£bnrg. 


nad) 

-  5llr  1-  CriginalauSga&c 
1524.' 


[1]  $cr  Ijerr  regierct  mid)  imb 
mir  gcprtft  itid)t<§,  \'2]  tmb  an 
bcr  flat  bcr  lucibe,  ba  ja^t  er 
mid).  Sr  tjat  mid)  gefi'trct  nuf 
bent  nmffcr  bcr  iDtbcrpringung, 
[3]  er  [icfcrct  mcin  jel.  (fr  fiirt 
mid)  au'}§  a\\\  bic  ftctg  bcr  gc* 
redjtigfeit,  timb  fcinnt  itamcn. 
[4]  29aitn  ob  idi  gen  in  mittc 
be3  jdjnttcn  bcv  tobc§,  id)  fiird)t 
nit  btc  iibten  bing,  maim  bit  bift 
bet  mir:  'Join  rnot  nnb  bctn 
[tab,  bie  folbcn  (mbcn  mid)  gc^ 
troftet. 


[1]  ;£er  f)crr  ift  meijn  fjirtte, 
mijr  mirt  nid)t»  mangcfn.  [2] 
@  r  I  c  j  )  t  ')  mid)  \v  e  1}  b  e  it  b  a 
fciel  gra;?  ftcljt1)  mtb  fnrct 
mid)  5  it  m  ID  a  f  j  c  r  b  a  $  in  i  d) 
c  r  f  11  1  c  t.  1  3]  (£r  crqn  i  cf  t 
met)  itc  fcele  er  fnrct  mid)  auft 
red)tcr  [traffc  tmtb  ferjnS  tiantett? 
HnUcit  |4]  iisnb  ob  id)  fdjon 
manbert  t)tn  finftern  tat,  fnrd)t 
id)  fetjn  ungtitd  benn  bit  bift 
bet)  mi)r  S)el)it  ftecfeit  tutb  ftab 
troften  mid). 

1)    2ii'   ftn.iifleit    9U'UH'i(f)iuincu    b:? 
Don    ber    .£>[.   fiub  :     1  a  f  j  c  t  , 


ft  t-  1)  e  t. 


U  eberf  ejjuitg  bcr  litigate.  [1]  Dominns  ivgit  me.  ct 
nihil  inihi  dccrit  ;  |2|  in  loco  [lascuae.  ibi  nic  collocavit.  Super 
aqnam  refectionis  cducavit  me;  [3|  aniinam  meam  convortit 
Dedncit  me  super  si-mitas  justitiae  [iro[iier  nomen  suutn.  |4| 


ber  Dorlutljertfdjcn  SBibcI  uttb  bcr 


47 


llebei'fegitng 

nad) 

ber  Driginatan§gabe  bon   1534 
(1545). 


Sltte    utebcrbeutidje    llebcr* 
(in  £>albcr[tabt  1522  ge* 
brurft). 


[1]  $(£9*  £(£JR9i  ift  mein 
Spirte,  mir  nrirb  nid)t»  mangeln. 
[2]  @r  wet  bet  mid)  auff 
einer  griinen  a  it)  en,  unb 
fiiret  mid)  sum  fHil"d)cn 
toafjer.  [3]  6r  crqnicfet 
meine  jecte,  @r  fiiret  mid)  auff 
red)ter  ftraffe,  bntb  feineS  noineu§ 
luitlen.  [4.]  58ub  ob  id)  jd)on 
luanbert  tin  finftertt  tat,  fiird)te 
id)  feitt  tmgliirf,  ^enn  bit  bt|t 
bel)  mir,  ^em  ftecfen  ttub  [tab 
troften  mid). 


[1]  ®e  ^ere  regeret  mi  unb 
mi  fd)at  ')  uid)t  2)  gcbrefen,  [2] 
in  ber  ftebe  ber  tneibe,  bar  fye  mi 
fatte 3).  £e  lebbe 4)  mi  up  bat 
rcatcr  ber  JuebberinaHnge,  [3]  f)e 
beferte  mine  fete.  I)e  lebbc  mi  ut  np 
ben  toed)  ber  red)tferbid)eir,  bord) 
fincn  namen.  [4]  SSente 5)  efte  °) 
id  go  in  bem  mibbel  7)  be§ 
jcfjemcn  be§  bobc3,  id  jd)al 
nein  8)  quat  9)  forditen,  tnentc  bit 
btft  mit  mi:  bin  robe  unb  bin 
ftaf,  be  ^ebbcn  mi  getroft. 


Nam  ct  si  ambulavero  in  medio  umbrae  mortis,  non  timebo 
mala;  ((tioniam  tu  meetim  es.  Virga  tua,  et  bacuhts  tuns 
ipsa  me  consolata  sunt. 


ct  micf)",  2!a»  regit  bcr  ^uffl.  t)Qt  bas  (diiiiic  2Mfb  »om  ^irten  (fo  im  $e6r.  !) 
iccftiirt.  -  ;{it3:  I)  =  foil  (("vitt.).  2)  nid)t-3.  3)  fcfetc.  4)  leitctc.  5)  be  tut 
6)  ob,  tuann.  7,i  9Jiitte.  8;  fein  (au-3  ne-hein).  9,)  3)8foS  (9lbj.);  »8f-  ,,ftot". 


48 


III. 


SSftortin  Sutfjer. 
.  26,  6-13. 


?Ute  b,od)bentfd)eUeberfclutng  nod) 

bent  Codex   Teplensis   mit  ben 

Wbioeidjungen  beg  (11.)  Srndfg, 

eridn'enen  in  Wuggburg  1487. 

tfyania  in  bent  Ijauf  ©rjinon^  befj 
m  t  e  fi  I  i  d)  e  n  (a  it  f  ^  f  e  jj  i  g  e  n), 
ein  roetb  gcnadjt  fid)  (nadjnet 
fid)  511  im)  Ijabent  ein  b  it  d)  3 
ber  tenr  e  n  (,bitd)*  ber  foftlidjett) 
f  alb  en,  bub  go,^  fi  anf  bag 
Ijanl't  be^  ritenben.  SBan  bo 
eg  bt  ittnger  gefadjen  fie  u  c  r= 
n  n  to  n  r  b  i  g  t  e  n  g  (ft)  3  it  r  n  e* 
te  n),  f  agent:  SBornm  tft  gemad)t 
birr  tterteug  (28ar  311  tft  bife 
uerlnfti?  sli>ann  bife  mod)t  fein 
oertauft  (o.  morben)  Dm  oil,  nnb 
locr  gegebcn  ben  armen.  28an 
3b,cfiti?  10 eft  ir  gebanfen,  er 
fprad)  ,yt  in :  9Ba,^  fett  ir  I  e  i  b  t  g 
(fdjnjcr)  btfem  toeibV  ein  gut 
tuerf  T)at  fie  getoirft  an  mir. 
2Ban  bie  armen  Ijabt  ir  ,yt  alien 
Seiten  mit  end);  loan  mid)  liabt 
ir  nit  p  atlen  jeiten.  2Ban  (s?lber 
bag)  bife  legt  bife  f  alb  en  an 
nteinen  leib,  m  i  d)  %  it  beg  r  a* 
b  e  n  tet  fieg.  Wetuerlid)  (28er- 
Itdij  fage  id),^  end),  too  btc^ 
t^roangeii  mtrt  geprebtgt,  eg  roirt 
gcfagt  in  after  ber  luelt,  baj  ft 
btc,^  tet,  in  f  enter  (jr)  ge* 
b  enf  itn  g. 

II  t  b  e  r  f  c  tut  n  g    ber 


Ucberfetutng  1522 
(1545). 


[6]  2)a  nit  ^^efng  war  flu 
93et{)anien,  tjm  b,ang  ($aufc)  ©t- 
monig  beg  anfjfetugen,  [7] 
tratt  j^it  t)^m  el) it  tuerjb,  bag 
I)atte  etjn  gtag  mit  to  ft  I  id)  em 
luaffer,  »nb  gog  eg  auff  fein 
netubt,  ba  cr  ,ut  tifd)  fag, 
[8J  ba  bag  fei)nc  innger  fal)en, 
n>  u  r  b  e  n  fie  e  n  t  r  n  ft  e  t  (itn* 
lutdtg)  tmb  fprad)en,  n>o  jit 
bienet  bifer  tntrabty  [9J 
bif,^eg  luaffer  fyette  mod)t  tljeiur 
tierfeufft,  Wnnb  ben  armen  geben 
Cgegeben)  tuerbeit  [10]  ba  bag 
Qtyefug  merdte,  fprad)  cr  311 
t)l)n  (jnen),  toag  befnmmert 
t)t)r  bag  inet)b'?  Sic  Jjatt  etjn 
gntt  mere!  an  mijr  t^an  (get()an), 
[ill  t)l)f  ^bt  atle^et)t  armen  bci) 
end),  mid)  aber  fjabt  i)t)r  nid) 
atlelu'iit,  [12]  bag  fie  big  maffer 
b,at  auff  mei)iten  Iet)b  goffen  (gc- 
floffen)  b,att  fie  barnmb  tf)an  (fie 
gettjan),  bag  man  mid)  be* 
grab  en  foil  (tmrb),  [13]  roar* 
ltd)  id)  fage  end),  too  bit  cuan* 
gettitm  prebiget  lutrt  tjnit  ber 
ganten  tnelt,  ba  tutrt  man  aud) 
fagen,  jit  t)l)rem  gebed)tntg, 
wag  fie  tfjatt  fjett  (getljait  t)at). 


s-8nlgata:      [6]    Cum    autcm    essot 

ii'sus  n  Bethania"  in  domo  Symonis  leprosi  [7]  acccssit  ad 
*'Um  'rnulier  habeas  alabastrum  ungucnti  preciosi  ct  offudit 
super  capnt  ipsins  rccumbcntis.  [8]  Vidcntes  autom  discipuli 
indignati  sunt  dicentcs  :  ut  quid  pcrditio  haec?  [9]  Potuit  cnini 
istud  vcnumdari  inulto  et  dari  pauperibus.  [10]  Sciens  autem 
Uicsus  ait,  illis:  quid  inok-sti  ostis  huir  mulieri  V  opus  cnim 
bonum  operata  t-st  in  mi;.  [11]  Nam  semper  pauperes  habe- 
bitis  vobiscum,  me  autem  11011  semper  habebitis.  [12]  Mittens 


g  Ueberfe{jnng. 


49 


enim  haec  ungnentnm  hoc  in  corpus  meum  ad  sepclicndum 
me  fecit.  [13]  Amen  dico  vobis,  ubicunque  praedicatum  fuerit 
hoc  evangehum  in  toto  mundo  dicetur  et  quod  haec  fecit  in 
memoriam  ejus. 

IV.  <p  r  o  b  e  a  it  §  g  m  f  e  r  §  ') 

SRBm.  2,1-10. 
Sutber : 

Sarumb,  o  90?enfd),  fanftu 
bid)  nidjt  cutfd)ttlbigen,  mer  bit 
btfr,  ber  ba  ridjtet,  benn  roort)itn 
bit  et)iicit  aiiberu  rid)tift,  Her* 
bantpft  bit  bid)  fetber,  finite* 
mat  bit  baffetb  tfjttft,  bag  bit 
rtdjtift,  bemt  tuir  tuiffett,  gotti§ 
tortljett  ift  itad)  ber  roarfjeit, 
tober  bie,  fo  fotd)eg  tf)im.  Scnftft 
bit  abcr  o  mettfrl),  ber  bit  rid)« 
lift  .bte,  fo  fotd)§  ttjitn  nub  tfjuft 
aitd)  baffetbige,  ba§  bit  bcm 
urteit  gotti§  entriititcit  luerbtft? 
€ber  berad)tiftu  ben  rel)d)tt)itm 
feiner  gittftdeit,  gcbulb  tntb 
tangmittifelit  SSeiffeftu  nid)t, 
ba§  bid)  gotte§  gittte  jnr  53»ffc 
leitet? 

C.  2>tc  ^attptbotcn  ber  *h 

1522  Sept.      ,,1)  a  §  9?  c  to  c  2c  ft  a  m  c  n  t  ®  c  it  ^  f  dj  W  it  i  tt  c  u- 
bcrg."     Cfjne  §dtgabe  beg  lleberfcjjer!?,  ®nidcrg 
(3Jfe(d)ior  l'ottf)cr)    unb   2)nidjab,r§.     Wit  ^atjl* 
reid)cn  |>ol§fd)nitten  (21  jnr  Cffenboruitg 
ait?  (iranadjg  SScrfftatt. 
(?)        9c'ad)bntd  in  $8afcl  bitrdj  9(bom  «pctri. 

lj  2ictic  S.  22. 
33  e  r  1  i  t ,   Wartin  fintficr. 


(©rimm  @.  34  f.) 

©infer  : 

®orum,  o  9Keii)d),  lanftit 
bid)  nid)t  cntfdjitlbigen,  benn 
ttjorin  bit  ct)tten  anbent  rtd)= 
left,  tierbomvft  bit  bid)  jelber, 
ftntcmal  bit  eben  boffelb  ttjitft, 
ba§  bit  rid)te[t.  S)enn  tutrtoiifeit, 
bat  GJoticS  tirteil  ift  itad)  ber 
tuarbeititberbie,  fo  foldjc^tljon. 
SKctjueft  bit  aber,  C  ilcenfd), 
ber  bit  rtdjtcft  bie,  fo  foldjeg 
tf)on  bub  tljitft  and)  fdb§,  bag 
bit  bcm  nrtf)cit  Q}otte§  eittrinneit 
tuerbeft  ?  ober  berad)teft  bit  ben 
3feid)tf)itmb  feiner  gitttrfett,  go* 
buft  nub  fangtmtttrfeit?  SSetjftu 
nidjt,  bag  bir  gotten  gittte  pr 
todety 


50  Wavtiu  fiutficr. 

Tcj.      T  a  *  i  e  I  b  e  tit  iicucr,  uielfad)  uerbefjcrtev  ?luflage. 

-  33i3  1534  erfd)iencn  in  SSittenberg  nod)  17  9ht<?- 

gaben,  baju  52  t>cr)d)icbcne  sJ»nd)bntdc  in  93ajef, 

9htg§6urg,  Sfliirnbcrg,  Straftburg,  ^iirid). 
152:5  Sic  f  ft  n  f  SB  il  ri)  c  r  9R  o  f  i  8.  —  SB  on  1524-  28 

4  neuc  9(nf(agen  nnb  t>erfri)iebene  9Jod)bntrfc. 
1524  £  a  s  2(  n  b  c  r  id)  I  beg  a  1 1  c  n  2  c  ft  a  in  en  t  § 

(Ijiftorifdje  33iid)cr,  ^ojuo,  ti'ftljcr). 

bcr  ^falter   (1517   frfjon    ,,bie   fteben 

)-    s^gt.  3.  17. 
1530  2a^  9J.  X.  in  burdjgrctfcnber  liJenbearlicitunc},  bio 

in  bie  1.  ©efomtouftoge  ubergtitg. 
1532  2  i  c    s^  r  o  p  f)  e  t  e  n.    (3cit    152(i  jd)ou   ciit^eltt 

fyerauSgegeben.) 
1534  ,,SJ3  i  b  I  i  n.    ®  a  §  t  |"t  b  t  e  g  n  n  {\  e  f),  3  d)  r  i  f  t: 

Ten  b|d)".    Jol.    2s?ittenberg.    .^an-3  Snfft.    Tie 

1.  ©eiamtait3gat>e   ber   3.Mbet   in   (i  Slbteilungen. 

Diouc  9lusoa&cu  fotgton  15:!5,  15;!(i,  15H8,  153!) 

nnb  1540. 

1539begoiincn^  33  i  b  I  i  n  it.  j.  lu.  ,,aiifo  item  311  gcvidit"  initcr  9Jttt 
1541uotienbct/ ^ilfe  ber  Jyvcnnbe.   (S^gl.  bari'tber  ben  93eridit  Don 

3o().  i^Qtljeitito  in  ber  13.  ^vebigt.)    Tie  9fiii?gabe 

Don  1543  nodi  ntit  ciuigeu  SBefferungen,  ebenio 
1545  b  i-e   I  e  b  t  e   Originate  it  §g  a  b  e.     2    iBbe. 

Sir.  f?ol. 

.'}.  l^orrcbe  auf  bcu  ^falter.     1528. 

Sebem  ein^elnen  bib(iicf)cn  ^nd)e  gab  I'ntbor,  ebenio  luie 
bent  litciten  nnb  I'lUen  Se[tamettte,  bcfonbcre  ^orrcben,  b.  i).  (i'in 
lettuitgcn  ntit,  in  beitcn  ieine  ,,^Ci]alning  fiir  ebenio  treifcttbeu 
line  id)Iiditeu  9(u^bntcf  be*  SBcicntlidjen",  gefegentlidi  aber  and) 
bie  nuenbltrijc  Wiifye  nnb  Trene  ieiner  llcberieiu-rarbeit  in  f)elle» 
Sirfit  tritt.  3'i  beiben  33e^icf)uitgeu  ragt  neben  ber  ^orrebe 
Sitm  iliOiitevbrtefc  bie  Ginteitung  ,yt  ieincin  ijiebliitflobudjc,  bent 


Sotrcbc  auf  bcu  ^fatter.  51 

fjeuuor,  bent  er  brei  SSorreben  (1524,  1528,  1545)  itnb 
9?ad)fef)rijten  (1525  unb  1531)  getuibmet  f)at. 
®er  fotgcnbe  Sejt  bcr  jtueitcn  SBorrebe  (nut  (£ingang  unb 
Srfjtujj   fittb  toeggelaffen)  entftaiumt   ctnem  leibet  befdjabigten 
gjrempfar  be3  SStttcttbetget  SDrucfe*  Don  §an3  Sufft  b.  $.  15H4. 


3d)  f)alt,  1)a§  fein  feiner  ejempel ')  bud)  obber  legenbeu2) 
ber  ^eiligen,  auff  crben  fomen  fet)  obber  fomen  miige,  benn 
ber  ^)3[attet  tft.  33nb  luenit  man  iuitnbfd)en  folt,  ba§  au§ 
alien  eyempcln,  legenben,  ^iftorien,  ba§  befte  gelefen3)  tub 
gufamen  gebradjt,  »nb  auff  bie  befte  luetfe  gefteflet*)  raitrbe, 
@o  miifte  e§  ber  jfeige  ^fatter  nierben.  3)enn  ^ie  ftnben 
inir  nidjt  allein,  j»a§  ein  obber  jiceen  ^eiltgen  get^an  (jaben, 
©onbern  raa§  ba§  (jeubt  fel6§  aflcr  §ciligen  getljan  fjat,  ttnb 
nod)  afle  .peiligen  t^un,  2Bie  fie  gegen  ®ott,  gegen  freunben 
unb  feinben  fid)  fteflen,  2Bte  fie  fid)  in  afler  fatjr  tmb  leiben 
fatten  cub  fdjiden.  33ber  ba§,  ba§  aQertetj 5)  gottlidjer  IjeU* 
famer  ?crc  Dnb  gebot  battnnen  fle^en  .  .  .  e§  trot  mbd)t 
eine  fleine  93iblia  (jetffen,  barin  atlco  auffl  fdjoneft  »nb 
fnrjeft,  fo  in  ber  ganfjen  93iblia  fte^et,  gefaffct,  unb  ju  einem 
feineti  @ttd)tribton  obber  ^anbbud)  gemadjt  Dnb  bevettet  ift, 
2)a§  mid)  bitncft,  ber  ^eiltge  ©etft  Ijabe  fe(6§  loofien  bie 
mitfje  auff  fid)  nemen,  onb  eine  fitrfce  33tbet  unb  erempel 
bud)  Don  ber  ganljen  G^rtften^eit  obber  alien  ^eiligen  ju* 
famen  dringen,  auff  ba§,  lucr  bie  gan^en  SBiblta  nid)t  (efen 
fimbte,  fjette  fjierinn  bod)  faft  bie  ganfje  ©uinnta  berfaffet  jnn 
cin  flein  budjtin. 

^Iba-  ober  ba§  attel,  ift  be§  "^falter?   eble  tngent  bub 


lj  b.  f).  SBocbtlbcr  (frommen  Cf)rifteiik6eu«i.     2)  (Sr^dfjluiigcii    UOH   ben 
igi'ii.     3)  au?gelefen.    4j  rji'Qrbiu-t.    5)  jebe  s^lrt. 


52  "Martin  fiutficr 

art,  bag  anbcre  biidjer  luol  Did  Don  tucucfeit  ber  ,\)ciligen 
ntmpctn1),  abcr  gar  tuenig  Don  jren  luortcn  fagen,  1)a  ift 
ber  ^falter  cin  aitybitnb  2),  barhtn3)  er  and)  fo  tuol  Dnb  fitffe 
rend)t,  luenn  man  brinne  Uefet,  ba§  er  nid)t  alleinc  bic  lucrrf 
ber  ,£)eiligen  er^elet,  fonbern  aui)  jre  wort,  tuie  fie  mtt  ©ott 
gcrcbt  onb  gcbctet  (jaben,  nnb  nod)  rebcn  Dnb  bcten,  ba§ 
bie  anbcrn  (cgcnbcn  Dnb  crempcl,  luo  man  ftc  gegcn  ben 
^falter  Ijeli,  Dn§  fdjicr  cite!  ftumme  ^citigen  fur  fjaltcn,  aber 
ber  ^falter  vedjte  raarfer,  (ebcnbige  ^eiltgen  nn-3  einbilbet4). 
G§  ift  ja  em  flumntcr  9)?en|"d)  gegen  einem  rebenbcn  fdjicr 
al§  cin  fjalb  tobtcr  'IRcnfd)  ju  adjteit,  «nb  feia  frefftigcr  nod) 
ebter  luerrf  ant  nicnfdjcn  tft,  benn  reben,  ftntcmat  ber  ntcitfd) 
bttrd)§  reben  Don  anbcrn  tbicren  am  mciften  gc[d)etbcn  luirb, 
me^r  bcnn  burd)  bic  geftalt  obber  anbcr  weicf,  luetl  and)  uiol 
ein  f)ol(j  fan  cine»  menfdjen  geftatt  bnrd)  fdjni^er  funft  (jiibcn, 
Dnb  cin  tfyier  fo  luol  feb,en,  ()orcn,  rtedjen,  fingcn ,  gcfyen, 
fteljen,  effett,  trtncfen,  faften,  bnrftcn,  (junger,  froft  onb  I)art 
lager  leibcn  fan,  al§  cin  menfdj. 

3u  bent,  t!)ut  ber  ^falter  nod)  meljr,  ba§  cr  nid)t 
fd)(ed)tc  gcntcitte  rebc")  ber  ,pei(igen  Dn§  furbilbet,  fonbcrn  bie 
after  bcftcn,  fo  ftc  mtt  groffent  cvnft  jnn  ben  allcr  trefflid)ften 
fad)en  mtt  ©olt  fetber  gcrcbt  (jabcn,  Xa  mit  cr  nidjt  allein 
jr  mort  Dbcr  jr  iDcrcf,  ionbcvn  and)  jr  Ijertj  Dnb  gviuib- 
Itdjcn1'')  fd)a^  jrer  fceten  Dn§  furfegt,  ba-3  mir  jnn  ben  gntnb 
Dnb  quellc  jrer  iDovt  Dnb  uierrf,  ba-3  ift,  jnn  jr  fjcr^  fetjen 
fbnncn,  iua§  fie  fnr  gebanrfen  gcfjabt  Ijabcn,  luie  fid)  jr  ()cr£ 
gcftellet  Dnb  geljatteit  ()at  jnn  af(erlci)  fadjen,  faljr  Dnb  not. 
nid)t  fo  tb,un  nod)  t()itn  fbnnen,  bic  (egenbcn  obbcr 


SSorrebe  auf  ben  ^falter.  53 

erembef,  fo  allein  toon  ber  £>eUtgen  ir-errf  obbev  nwnber  rfyinnen, 
2>eun  id)  fan  nid)t  luiffen,  mie  (eiu  fjerti  ftefyet1),  ob  id) 
gleid)  bid  treffUdjer  luerd  t>on  einem  fefje  obber  tjore.  23nb 
gleid)  luie  id)  gar  Did  lieber  ruolt  cincn  £eiligen  fyoren 
rebcn,  benn  fcine  luevtf  feb,en,  alfo  )uolt  id)  nod)  Did  lieber 
(cin  f)ei^  tmb  ben  fdjat3  |nn  feiner  feden  fdien,  benn  fein 
ttjovt  I)oven.  3)a§  gibt  aber  on^  ber  ^fatter  auf»  aller  reid)* 
Ilrfjft  an  ben  §et(igen,  ba§  lutr  genM3  fein  fonnen,  ifie  jr 
fyerjj  geftanben,  onb  |re  tuort  getautet  ^abenx  gegen  @ott  ftnb 
jebevman. 

1)en  ein  men(d)[id)  f)er§  ift  roie  eitt  fd)tff  auff  elm 
nnlben  meet,  iodd)g  bie  fturmroinbe  bon  ben  oier  orten'") 
ber  luelt  treiben,  §ie  ftoffet  fyer  furdjt  »nb  forge  fur  §u- 
fimfftigem  onfad,  Xort  feret  gremen  fjer  Dnb  tranrigfeit 
Don  gcgemueitigem  Dbef.  |)ie  loebt  ^offnung  tmb  cenneffen5 
()eit,  Don  gufunfftigcm  glurf.  Xort  blefet  ^er  fid)erb,eit  Dnb 
freube  jnn  gegenreerligen  gutetn.  (2old)e  ftunntDtnbe  aber 
leren  nut  ernft  reben  Dnb  bal  ^er^  ofnen,  Dnb  ben  grunb 
eraul  fdjittten,  2)enn  luer  jnn  fnrd)t  Dnb  not  ftecft,  rebet  Did 
anberg  Don  Dnfal,  benn  ber  jnn  freuben  idjioebt.  3)nb  ioer 
jnn  freuben  fdjmebt,  rebet  Dnb  fttiget  Diel  anber»  Don  freuben, 
benn  ber  jnn  furdjt  fterft.  @^  geb,et  nidjt  Don  ^er^en  (fpridjt 
ntan)r  mean  ein  trauriger  (adjen,  obber  ein  fro(id)er  tueinen 
fol,  ba»  ift,  @eine»  tjertjen  grunb  ftefyet  nid)t  offen,  Dnb  ift 
nidjt  erauS. 

2Ba§  ift  aber  ba3  meifte  tin  ^fatter,  benn  fold)  eruft(td) 
rcben:i),  jnn  ader(et)  foldjen  fturnnuinben?  2Bo  finb  man 
feiner  tt)oit  Don  freuben,  benn  bie  (ob  "^faluien  obber  bamf 
^falntcn  fjabeu?  1)a  fifjeftn  aden  §ei(igen  ju§  (jcr^e,  rote 


54  Win-tin  ilntljec. 

jnn  fd)bne  litftigen  gavten ,  ja  mte  jnn  bett  fyhnel ,  lute  feine 
fjevfelidje  litftige  blnmen  barinnen  auffgefjen  Don  aflerlel)  fdjbnen 
froljlidjen  gebamfen  gcgen  ©ot  umb  feine  luoltljat.  ilBibberumb, 
mo  finbeftu  tieffcr,  Hcgltdjer,  jemcvlid)ev  luort,  t>on  tvauvig= 
feit,  bcnn  bie  flage  ^falmcn  fjaben?  Xa  fifycftu  abcvmnt  alien 
,s;>eiligen  jn|  ^er<5e,  mie  jnn  ben  lob,  ja  t«ie  jnn  bie  tjefle, 
jcie  finfter  onb  tnncfcl  i[t§  ba,  con  allerlei)  bctrnblcm ')  an> 
blicf  be§  jovn'")  ©ottey.  5llfo  and),  \vo  fie  Don  furdjt  obbcr 
(joffnung  reben,  bvaurfjen  fie  fofdjei  Jcovl,  ba§  bir  fein  inalcr 
atfo  fiinbte  bie  furdjt  obcr  (joffiumg  nbnialeit,  ttnb  fcin  Giccvo 
obber  rebfitnbigev  alfo  furbilbcn.  53nb  (tuie  gcfagt)  ift  bn§ 
ba§  afler  befte,  ba§  fie  foldjc  movt  gegeir'1)  ©olt  Dnb  init 
©ott  reben,  uieldjeS  niadjt,  ba§  jiuetfeltiger  cvnft  bnb  Icbcn 
jnn  ben  luorten  finb,  IDenn  mo  man  fonft  gcgcit  menfdjcit 
jnn  foldjcn  fadjcn  vcbct,  ge^et  e§  nidjt  fo  ftarrf  non  IjerL^cn, 
brcnnet,  Icbt,  fcnb  bvingrt4)  nidjt  fo  faft. 

Xafyev  foinpt^  and),  ba§  ber  "^falter  afiei  ^etligcn 
biidjlin  ift,  tmb  cin  jglidjcv,  jnn  >uafcr(ei '')  fndjen1'')  er  ift, 
^folnien  bnb  luovt  brinnen  ftubct,  bie  fid)  auff  fetnc  fodjcn 
rettnen,  unb  jm  fo  cbcn7)  finb,  aU3  lueven  fie  alletne  inub 
fetncn  nitflcn  alfo  gcfetjt,  ba»  ev  fie  and)  felb§  nidjt  beffer 
fe^cn  nod)  finbcn  fan  nod)  iuunbfd)en  mag.  il'cldjy  benn 
and)  baju  gut  ift,  ba»,  menu  cinent  foldje  \vo\t  gefallen  onb 
fid)  init  jm  rcimcn"),  bay  ei  geiniy  mirb,  ci  fet)  in  bcv  ge= 
meinfdjafft  ber  .^eiligen,  tmb  [jab  alien  .speiligcn  gangcn,  tuic 
e§  jm  gcf)ct,  lueil  fie  ein  lieblin  afle  init  jm  fingcn,  fonbci= 
lid),  fo  cr  fte  and)  al[o  fan  gegcn  (^oit  veben ,  mie  fie  ge= 
tl)an  fyabcn,  mcld)§  im  glanben  gcfd)cf)en  mibo,  Xenn  eincm 
©ottfofen  mcnfdjen  fdjmerfcn  fie  nid)t§  .  .  . 


aSorrebc  ouf  ben  ^fatter.  55 

j£>enn  ber  ^falter  lerct  bid)  inn  freuben,  furd)t,  ()off- 
uung,  traurigfett,  gleid)  gefmnct  fein  Pub  reben,  rote  atte 
^eiligen  geftnnet  Pnb  gercbt  b,abeu. 

©umma,  roiltu  bie  fyeiltgen  Gljnftltdjen  $ird)cn  gemalet 
fefyen  ntit  lebenbiger  farbe  Pnb  geftalt,  jnn  etnem  fletnen 
bilbe  gefaffet,  fo  ntm  ben  -Pfalter  fur  bid),  fo  fjafln  einen 
fcinen  fyeOen,  rrinen  fpiegel,  ber  btr  jeigen  tutrb,  rea§  bie 
Gfjrtftenfjcit  fet;.  %a  bu  luirft  and)  bid)  felb§  brinnen,  bnb 
ba§  redjte  ©nottfeauton ')  ftnben,  Xa  511  ©olt  felb§  tinb  ade 
creature.  — 


4.  ^orrcbe  §u  beu  nfovtf^cn  ^abcln.     1530. 

1  u*  (&.  Jfiicre,  Sutlers  gatcdi,  nacf)  ber  Qenacr  2tnc-g    1557.  V,  285  ff.) 


nod)  fetner  Shtfimft  auf  ber  Stoburg,  am  23. 
1530,  fdjreibt  i!.  an  iUelancfjtfjon,  er  rootle  bret  §i'ttten  banen, 
bcm  ^fatter  cine,  ben  ^ropfyeten  eine  nnb  bem  SteiopuS  etne. 
93et  feiner  Sortiebe  fiir  allc«  ^olf«tumtid)e  ift  2nt()erl  2So^t- 
gcfadcn  an  ben  gndeht  luofjldegveiflid).  £\t  I)ob  er  ben  3?Jert 
ber  nnter  S2lei"op»  9famen  nmgefyenben  gabeln  fiir  bie  (iTjieljung 
ber  Qitgcnb  unb  ben  getneinen  SLtfann  mil  ^)cxad)brncf  {)eroor.  Qn  bw 
Shielegung  be^  101.  ^ja(m§  Dom  ^aljr  1534  fagt  er:  ,,^k  fiinte 
man  etn  feiner  tntdi  in  luettttrijer  fjeibnijdjer  toei^Ijeit  madjen, 
benn  bae  gemeinc  (b.  i.  befatmte,  Perbreitete),  atbern  (b.  i.  treu* 
fjerjige)  ftnberbnd)  ift,  jo  (5  jopn§  fjeifjt?  Qa,  roeil  e»  bie  finbcr  lernen 
nnb  jo  gar  gemcin  ift,  mng  nidjt  gelten,  nnb  te^t  fid)  jeber 
bitnfen  tpot  Dter  Tof'tor  luert,  ber  bod)  nte  eine  i$abe\  brinnen 
ocrftanben  ^at,"  ileiber  btieb  bie  3(bjid)t  ber  SSerbeutfc^ung, 
i'tber  bcren  ^roecf  er  jid)  in  ber  ^orrebe  bentlid)  genng  anS* 
jprtdjt,  nnan§gefuf)vt:  i'tber  bringtid)crn  Sfrbeiten  f)at  er  nnr 

l)  (grieci).)  Grfciuie  bid)  fct&ft. 


56  Martin  ttutfjer. 

13  Jyabeln  iiberfejjeu  ftfnnen.  —  2utfjer$  Joanbjdjrift  ber  tyabeln, 
bic  ofyne  bie  Sorrcbc  iiu  ^afjr  1888  merfnnirbigcnuet)e  in  bee 
^ibltotfjef  bcv  SBattfanS  in  9iom  aiifgefmtben  roarb,  beroeift  anfg 
none  bie  ©orgfalt  uub  ©etoiffenljaftigf  ett  ,  mit  ber  2.  uberfejjt 
Ijat:  Dor  9tod)befferungen  int  Unretnen  ift  bie  1.  ftabel  faum 
,',u  lejeu.  Wit  feinem  Jnfte  £)at  cr  bie  6)efa(jr,  bie  Worat 
religii>tf  ,yt  luenben,  oerniiebeit,  obev,  >uo  bicfe  Sieigung,  luie  in 
ber  1.  Jyabel,  I)ert)ortvat,  nnterbriicft.  Tie  gute  2el)rc  giebt  er 
nteift  in  bee  uolfstiimlidjeu  $ovm  eine§  treifcnben  bcntjc!)eit 


3u^  toon  ben  ^abedt  ober  S^erlin,  ift  cin  i}o^- 
berumbt  S3ud)  geiuefen,  bet)  ben  aKev.qelerteften  auff  (Srben, 
(onberlid)  enter  ben  ^)etben  ...  id]  luiiffte  auffer  ber  fyeiligen 
©djrifft,  nid)t  oiel  SBitdjer,  bie  biefent  oberlegen  fein  folten, 
[o  man  ^lu$,  ^unft  mib  2Sei§I)eit,  Dnb  ntdjt  ()od)bebed)tiij  ') 
@efd)re>)-)  tuott  anfe^en,  benn  man  bavin  outer  fd)led)ten:t) 
SCorten,  Dnb  einfeltigcn  ^abetn  ,  bie  allerfcinefte  ?ere,  ilBar^ 
nung  nnb  $nterrtd)t  finbct  (mer  fie  ^u  brandjen  iweil)  Juie 
man  fid)  hit  ,V)ausb,alten,  in  tnb  gegen  ber  Dberfett4)  Dnb 
53ntertb,anen  fd)icfen  fol,  auff  ba§  man  fli'iglid)  Dnb  frieblid), 
Dntcr  ben  bofen  ^euten  in  ber  falfdjen  argen  iBelt,  Icben  mitge. 
2)^5  man»  aber  bent  Gfopo  ^ufdjreibct,  ift  meinS 
ad)ten§,  ein  ©etidjf"1),  Dnb  Dieleidjt  nie  fein  'DJJenfd)  auff 
(Srbcn,  ©fopitS  geljeiffen,  ©onbern,  id)  Ijalte,  e§  fei)  et>ua 
bnrd)  Diel  meifer  Veute  jutljun,  mit  ber  jeit  Stitcf  nad)  Sthrf 
jutjauffen  bradjt,  Dnb  enblid)  cttca  bnrd)  eincn  ©elerten,  in 
foldje  Drbnnng  gefte(t,  Sic  j^t  in  Xeubfdjcr  fprad),  etltdje 
modjten,  bie  ft-abcl  Dnb  Sprudje,  fo  bet)  Dn§  im  brand)  ftnb, 


SBorrebe  511  bcit  afopijdjen  Sabeln.  57 

fantlen,  Dnb  barnad)  jemanb  orbentlid)  in  ein  SBud)  faffen, 
3)enn  fold)e  feine  ^abeln  in  biefent  $Bud),  Derntodjt  j(jt  atte 
2BeIt  nid)t,  fdjtteig  benn  etn  9Jtenfdj  erftnben.  3)rumb  ift 
gleub(id)er,  ba§  etltdje,  biefer  $abe(n  faft  alt,  ellidje  nod) 
etter,  etlid)e  aber  neiu  geroefen  (tub,  ju  ber  geit,  ba  bi§ 
Sitdjlin  gefamtet  ift,  iBte  benn  foldje  Sabeln  pflegen,  Don 
jar  ju  jar  giwadjffen,  »nb  fid)  meh,ren,  Xovnad) ')  einer  Don 
jeinen  $orfaven  Dnb  ©Item  tjoret  Dnb  fanilet  .  .  . 

tnogen  bte,  fo  ben  (Sfopum  jum  SWeifter  ertid)tet 
Dnb  fein  leben  bermaffen  gefteflet2),  Dteteidjt  33ifad) 
gnug  ge^abt  fjaben,  nemlid),  ba§  fie  ai§  bie  meifen  £citte,  fold) 
S5ud),  Dinb  gemeine§  9?u(je£>  loiHen,  gerne  ^etten  jeberman  geniein 
gemadjt  (^enn  roir  fe^en,  ba§  bie  junpen  ^inbern,  Dnb  jungen 
Seute,  mit  ^abeln  Dnb  9J?erlin  leid)t(id)  bemegt)  Dnb  alfo3)  mit 
Inft  Dnb  liebe  jut  $imft  Dnb  2Bei§l)eit  gefnrt  DJiirben,  tueldje 
Inft  Dnb  liebe  befte  gr offer  nmb,  hjenn  etn  (Sfopu«,  ober 
bergleidjen  i7ama  ober  Saflnad)tput34)  fitrgefteflet  ttiiro,  ber 
foldie  ^unft  auSrebe  ober  fitrbrtnge,  ba§  fie  befle  ineljr  brauff* 
ntevrfen,  Dnb  gleid)  ntit  (adjen  annemen  Dnb  befjalten.  9Jid)t 
oQetn  aber  bie  ^inber,  fonbern  and)  bie  groffen  ^itrften  Dnb 
^errn,  fan  man  nid)t  ba§  belriegen,  jur  2BarI)ett,  Dnb  ju 
jrem  nu^,  benn  bag  man  jnen  laffe  bie  yiarren  bie  ^ar- 
tjeit  fagen,  biefelbigen  fonnen  fie  leibcn  Dnb  (joren,  fonft 
njoflen  ober  fonnen  fie,  Don  feinem  SBeifen  bie  S?arb,eit  letbcn, 
^a  afle  2Belt  fyaffet  bie  SBar^eit,  tuenn  fie  etnen  trifft. 

®2lruntb  f)aben  fo(d)e  toetfe  h/o^e  i'ente  bie  ?yabe(n 
ertid)t,  Dnb  laffen  ein  Sfjier  mit  bem  anbern  reben,  2tl§ 
folten  fie  fagen,  2Botan,  e»  toil  niemanb  bie  2Bar^eit  tjoien 
nod)  leibcn,  Dnb  man  fan  bod)  bcv  SBarfjeit  nidjt  cmbercr/ 


58  ffltortiit  I'ltHjer. 

<2o  uiollen  nm-  fie  fdjmitrfen1),  mtb  unter  einev  litftigen 
Viigenfavbe  unb  lieMidjen  $abc(n  fleiben,  33nb  lueil  man  fie 
nidjt  lull  fybren,  burd)  2ftenfdjen  numb,  bag  man  fie  bod) 
Ijore,  burd)  £()ierer  unb  33cftint  nutub.  So  gefd)td)t3  benn, 
mcnn  man  bic  $abcln  licfet,  ba§  cin  2()tcr  bcm  anbcnt/ 
ein  28otff  bem  anbcnt,  bie  iLnnljett  [agt,  ^a  jmucilcn,  ber 
gcmalcte  ii>o(ff  ober  53ccr,  ober  ?tMD2  hit  s-Bnd),  bem  vcdjten'2) 
jiucifiifftgen  s-Ii}otff  unb  ?emc  cincit  guten  Xcrt  (jeimtid)  (tefct. 
beit  jm  fonft  fetn  ^rebiger,  ^reunb  nod)  ^einb  Icfen  bftvffte, 
2ll|o  and)  ein  gemalter §u(^8  tin  ^ud),  fo  man  bie  ^abeln  liefet, 
lot  luot  cinen  ^ud)§  tber  Xifd)  alfo  anfpredjetr1),  ba»  \m 
bcr  @d)iuei§  mod)te  ausbredjen,  unb  foltc  luol  ben  Sfopum 
gent  luoflen  erftedjen  obt%r  nerbrennen  .  .  . 

31  $3  ber4)  i&jadjen,  ()aben  unr  nn§  bi§  3?nd)  fitr* 
genomcn  511  fegen,  onb  jm  ein  >uenig  beffer  ©eftalt  <yt  geben, 
benn  e§  bi^fjcr  gefjabt,  3(llcrmeift  nmb  ber  Sugcnb  widen, 
bn§  (ie  [oldje  feine  Vere  cnb  ilBanutii^  imter  ber  liebtidjen 
gcftalt  ber  iJabetn,  g(etd)  tute  in  ciner  jl'tuminerci)  ober  ?piel, 
bcflc  licber  (erne,  unb  fefier  be^alte.  Xenit  inir  gefeb,cn  fjaben, 
luc(d)  cin  ongefdjirff)  v^3ud)  au§  bent  (Sfopo  gemadjt  (jabcn, 
bie  ben  X'enb|d)en  (Sfopum,  ber  fnrfyanben  i(t,  an  lag  geben 
fjaben,  tcetdje  luol  luerb  lueren  eincr  grofjcn  Straff e,  a(3  bic 
nid)t  afletn  fo(d)  fein  niit^tid)  s-8;td),  (yt  fdjanben  Unb  Ditnh^ 
gcnuvijt,  fonbcrn  and)  Diet  3u'"a^  au^  iieiu  ^°Pff  ')"lilt  9et^)an/ 
'4Bteiuo(  ba3  nod)  311  leibcit  lucre. 

D2lrhber")  fo  fdjenblidje  Ottjftd)tige  Sabenftftrf  barein 
gentifdjt,  ba-3  fein  jndjtig,  front  lUfoufd)  (eibcn,  (yutor  fein 
Jung  x!)?enfd),  one  fdjaben  lefen  ober  Ijoren  fan,  C^erab,  al3 
fjctten  fie  cin  Sitd)  .  .  .  nnl:r  (ofe  "^itben  gc:na;()t,  Tfnn  fie 


SBorrcbe  ^u  ben  afouiidjcn  Sabetn.  59 


nid)t  ben  sJ£u§  tinb  $unft  in  ben  $abeln  gefndjt,  fonbern 
aflein  ein  ^urfciDeU  tinb  ©eledjter  barau§  gemadjt,  ©erabe, 
al§  Ijetten  bie  ^odjroeifen  ?eute  jren  treroen  groffen  t>(et3 
bafyin  gerid)t,  ba§  foldje  leidjtfertige  £eute  [olten  ein  ©efdpuefc 
bnb  9ktrenh)ercfau§  jf)rer  SBetSfyeit  mac^en,  (5§  (inb  Sett), 
»nb  bleiben  ©ett),  fur  bie  man  ja  nic^t  folt  Serlen  luerffen. 

jD^lrumb  fo  bitten  loir  alle  frome  Bergen,  robllen  ben= 
felbigen  Xeubfc^en  fd)enblict)en  Sfopum  ')  au-Srotten,  Dnb  biefen 
an  fein  ftat  gebraudjen  ,  2)fan  fan  bennocf)  tuot  frolid)  fcin 
tinb  fotdjer  $abe(  eine  beg  2lbenb§  tiber  £ifd)  mit  ^inbevn 
tinb  ©eftnb  nittMid)  tinb  luftiglid)  (janbetn  ,  ba§  man  nid)t 
barff  fo  fdjampar2)  onb  tinucvnt'tnfftig  fein,  Juie  in  ben  tm= 
5itd}tigen  Sabernen  tinb  2Bivt3h,eitfern,  1)enn  itiir  titeil  getfyan 
b,aben,  eitel  feine  reine  nii^lidje  ^abetn,  in  etn  S3ud)  ju= 
bringcn,  baju  bie  ?egenb3)  &l"ooi. 

2B2tg  fonft  nu|  tinb  nid)t  fd)eblid)e  ^-abefn  ftnb,  lubtlen 
tt)ir  mit  ber  geit  and),  fo  @ot  \ml,  leutevn  tinb  fegen,  bamit 
el  ein  luftiger  tinb  lieblid)er,  bod)  erbarltdier  tinb  judjtiger 
tinb  nit^lidjer  SfopitS  tuevbe,  be3  man  one  ©unbe  ladjen 
tinb  gebraud)en  Ibnbe,  ^inber  tinb  ©cftnb  jit  luavnen  tinb 
tintenuetfen  nuff  j^r  jufunfftigcS4)  l^eben  unb  iBanbet,  3)al)er 
er  benn  tion  aitfang  ettidjtet  tinb  gemadjt  ift. 

23'JJb  bn§  id)  em  (Sjemtiet  gebc  bev  S"aboln  luot  511 
gebraud)cn,  !iBenn  ein  ^auSoater  tiber  2i|"d)  lull  5?ur<5iuei( 
Ijaben,  bie  nutMid)  ift,  fan  er  fein  2Beib,  ^inb,  ©eftnb, 
fragen,  ^oa§  bebeitt  biefe  ober  biefe  ^abel?  onb  beibe  fie  tinb 
fid)  bar'tn  iiben.  "'KS  bie  fitnffte  3'ibcl  tiout  .^uiib  mit  bcm 
Stitcf  ^leifd)  im  Want,  bcbcntct,  luenu  eitient  ^ned)t  ober 


60  Martin  ijntl)cr. 

?[>cagb  gu  iuo(  ift,  unb  tuilS  beffern,  fo  gef)et3  jut,  luie  bent 
f)imb,  ba^  fie  ba§  gute  uerlieien,  unb  jeneS  beffere  nidjt 
friegen.  Stem,  rocnn  fid)  eiu  $ncd)t  an  ben  anbern  rjcngt, 
unb  (id)  uerfnren  lefft,  ba§  jin  gefje,  lute  beni  Svofd)  an  ber 
9}fau»  gebuuben,  in  ber  Mitten  'Sabel,  bie  bev  ifikifye  afle 
betbe  fra^,  Hub  fo  fort  an  in  ben  anbern  $abeln  nut  lieb, 
init  leib,  ntit  breiuen  nnb  lorfen,  lute  man  uennag,  One 
ba§  un'r  ntiiffen  ba5  unfer  bet  jnen  t(;un. 

'Sit  britte  g-abcl  nad)  SutfjcrS  A;>nnb|ri)rtftr 

in  9icin|d)rift  (a)  unb  tin  Unrcinen  (b). 

a.  i'ont  fvofd)  Dub  ber  aNcntg. 

Sine  mait§  luere  gent  cber  ein  luaffer  geiueft  onb  funbtc 
nid)t,  onb  bat  einen  fioffd)  umb  rat  unb  Ijitlffe.  $)er  Svofd) 
luau  ein  fdjadf,  unb  fprad)  jur  man^,  s-Binbe  beinen  ftt»  an 
meincn  fnl,  fo  roil  id)  fctjiuimmen ,  unb  bid)  fyinnbcr  (^i()en, 
5) a  fie  aber  anffS  luaffer  fainen,  tandjet  ber  frofd)  [jinnntern, 
unb  tuolt  bie  many  ertrenrfen,  3n»  °em  aber  bie  man»  fid) 
lueret  unb  erbeitet,  fleuget  ein  iuci)()e  baljer,  unb  erljaffdjet  bie 
ntait^,  jend)t  ben  frofd)  aud)  ntit  erau3,  unb  friffet  fie  beibe. 

Sere, 

Sifje  bid)  fitr,  nut  luent  bit  (janbctft,  Xie  rocflt  ift  folfd) 
Uitb  nntreiu  uof,  benn  tueldjer  ^reunb  ben  anbern  uermaa, l), 
ber  fterft  ijfyn  l;nn  farf,  Xod)  fd)(egt  nntreiu  afljett  i)t)ren 
eigen  tjerrn,  luie  bent  froffd)  ()ic  gefd)id)t. 

b.  2? on  ber  ntaiiv  unb  fvoffd).  " 

Gtne  mau?  lucre  gent  ubcr  ctn  luaffer  geiueft  unb  fnnb 


bcr  ©efrf>id)tc.  61 

(bodj)  nid)t,  ba  bat  fie  einen  frofd)  tmib  tretoen  rat,  ber  frojd) 
toar  fyemifd)  &nb  ber  man§  feinb  tmb  fprad),  33inbe  beinen  fn§  an 
meinen,  fo  toil  id)  fdjrotytnnten  umb  bid)  fyinnber  jifyen, 
£>a  fie  aber  auff§  toaffer  famcn,  taud)ct  ')  ber  frofd)  fyinuntern 
Dnb  toolt  bie  mau§  ertrenden,  ^Inn  bent  aber  bie  man§  fid) 
toeret  onb  erbeit  fteuget  etn  toetyb,  bab,er  Dnb  erfjafdjet  bie 
ntau§  (onb  §eud)t  bie  ntau§  aber)  geudjt  ben  frofd)  and)  mit 
erau§  tinb  friffet  fie  atle  betbe. 

5Diefe  fabel  "geigt 

3)a§  bie  toefft  ift  Dot  b  o  §  f)  e  i  t  b  n  b  fcntrcto  Slber  bod)  fd)legt 
ontrero  atlgeit  t)b,ren  ^eirn. 

(©3  fyeifft  ft^c  fur  bid)  treto  tft  mi§  .  .  .)  tmb  ntu§  ber 
(Dntreiu)  falfdje  fi'ofd)  (inuy)  tjnn  feiner  tmtvero  mit  ber  mau§ 
Derberben. 

(5  i  f)  e  fur  bid)  t  r  e  to  i  ft  in  i  §  U  d)  Z  r  a  to  to  o  t  r  e  \)  t 
ba§  pferb  to  eg. 


bcr  ®efrf)tdjtc. 


(fiiittjci;?  Sffirificn,   G.  H  ,   Q.  531  if.,   3"trt  15G1.    /isorrebc    D.    W.  £.  auff 
bie  ^iftoria  ©afcatij  Eapell'c,  Dom  Jpi'ryog  ju  SJicitaiib".) 

^jit  bcm  Sdirciben  an  bie  9{at?I)crrcn  (Itfr.  6)  detoitt  Sutler 
ben  I)of)cn  sil"ert  bcr  ©ejd)id)tc  nub  bringt  anf  3(nfd)affiutg 
t>on  ©efd)id)t^toerfcn  fiir  bie  Sitdjercien  ber  Sdjitlen;  nnb  in 
bcr  9ln§Iegiuu'j  be«  101.  ^fafmS  (.iJr.  7)  cntnintmt  cr  cine  ^-iiiif 
toon  93ciipiclen  bcr  Wcfd)id)tc,  um  fcine  (Sr5rterungen  511  Oclcben 
unb  fcinen  SOlatjmingen  gri^eron  9Jad)brncf  311  fcerlciljcn:  if)m  ift 
bie  @ejd)irf)tc  ein  Spiegel  be^  gOttlidjen  33irlcn§.  So  fjat  er 


02  Wnvtiit  i!utficr. 

bcittt,  mo  f)  I  nnf  bie  slMttc  bc-3  Jymntbcv  $>.  Sinrf,  bie  uou  bicfcnt 
Derfaijte  lleberjetutttg  ciitc§  italiettiidjcn  GJefd)i<f)t§roer!e§  ntit  bcr 
f0Ia,cnbeit  '-IknTcbe  ctiu]cfiil)vt.  SBic  f)0d)  bcv  Stniibpuiift  foil 
ihttfjer*  93etrad)tiina,  ift,  ^eigen  it.  a.  bic  trcffeitben  ^orte  iibcr 
bic  ^flid)t  be* 


S3  fprid)t  bcr  fyodjbcrfyitinte  Pouter,  $arro  '),  bag  bie 
aller  befte  luetff  ^u  Icren  fct),  $}etm  man  511  bent  movt, 
(£rcmpot  ober  33ei|pie(  gtbt.  1)enn  bicfelben  niadjen,  ba§  man  bie 
9Jcbe  f(er(td)er  Deifteljet,  and)  »tel  (eid)ter  befyelt,  (Sonft  mo  bie 
sJJebc  on  (Sj'empet  geb,ort  iwtvb,  ifi?ic  geredjt  Dttb  gut  fie  inter 
ift,  Seivegct  fie  bod)  ba§  ,pev^  nidjt  fo  feer,  3  ft  and)  nid)t  fo  Har, 
nnb  luivb  nid)t  fo  feft  beljatten,  Xautntb  ift§  cin  feer  foftlid) 
bing  Dmb  bie  ^iftorien,  Xenn  iua§  bie  ^(jilofopfjie,  lueife 
?eitte,  mib  bie  gan(je  i>entunfft  leven  ober  eibenrfen  fan,  Xa6 
^unt  e()vlid)en  Veben  ntt^lid)  fei),  Xa^  gibt  bie  ,£>iftorien  ntit 
divinpetn  nnb  @efd)id)ten  geroottiglid)  '-'),  53nb  ftellet  ec*  gleid):i) 
fi'tr  bie  ^(ugen  ,  2I(»  tuere  man  babeij  ,  nnb  feljc  c§  alfo  a.e= 
fd)e()en,  a(Ie§  iua§  nov()in  bie  movt,  bind)  bie  i'ere  in  bie 
Cfjren  getragen  ^aben.  Xa  finbet  man  beibe  4),  K-fiMe  bic  getl)an/ 
gclaffen,  gelcbt  fyaben,  2o  from  nnb  tneife  geroeft  ftnb,  S?nb  4J 
luie  e§  jnen  gangen,  Cber  luie  fie  belofynet  ftnb,  3Ind) 
tuibevumb,  luie  bie  getcbt  (jabcn,  2o  bbfe  nnb  nnuevftenbig 
gctueft  ftnb,  S3nb  inie  fie  bafitr  bejalet  ftnb. 

i^Jcb  lucnn  man§  grihtbltd)  beftnnct'1),  So  ftnb  au§ 
ben  ,p  t  ft  o  r  t  e  n  nnb  &  e  f  d)  i  d)  t  c  n  ,  f  a  ft  a  1  1  e  9t  e  d)  t  e  , 
$  n  it  ft  ,  g  it  t  e  r  9t  a  b,  t,  S>  a  r  it  u  n  g  ,  b  r  e  iu  e  n,  f  d)  r  e  rf  e  n  , 
1  1  o  ft  en,  ft  e  r  rf  e  n  ,  n  n  t  e  r  r  i  d)  t  ,  $  it  r  f  t  d)  t  i  g  !  e  i  t  ,  2C  c  i  §* 
Ijeit,  .^(ugb,ett,  fantpt  alien  Xugenben  :c.  al§ 


9Som  Witfcen  fccr  ®cfrf)id)te.  63 


au§  c  in  cut  lebeubigen  Sruuneu,  gcquoKen, 
mad)t,  bie  .£>  i  ft  o  r  t  e  n  f  i  n  b  ntd)ty  anberS,  benn  2lnjeigitng, 
@ebed)tni<3,  bub  mercfmal  gottltdjer  2Cercf  &nb 
33riei(,  2Bie  er  bie  2Belt,  <£onberlid)  bie  9)?enfd)en,  erfyelt, 
regirt,  fyinbert,  forbert,  ftraffet  mib  eljret,  Wad)  bem  ein 
jgltdjeu  uevbicnet,  bofc§  ober  gute§.  2>nb  ob  gletc^  Diel  (inb, 
£>ie  @ott  nidjt  eifenuen  nod)  adjten,  5Jod)  ')  ntftffen  fie  fid) 
an  bie  (Jj-empel  tinb  .fuftorien  ft  off  en,  23nb  fiirdjten,  ba§  jnen 
nidjt  nud)  ge^e,  2Bie  bem  tmb  bem,  @o  burd)  bie  ^iftorien 
inerbeit  furgcbitbet  ''},  £)abuid)  fie  Belter  betwegt  meiben,  benn 
fo  man  fie  fd)ted)t  3)  ntit  bloffen  luorten  be^  3ted)t3  ober 
i'eve,  abfjett,  onb  juen  lucret,  2Bte  ujtr  benn  tefeu,  9?id)t  attetn 
in  beu  fjeiligen  @d)rifft,  ©onbent  aud)  in  ben  ^etbntfdjen 
bitd)eru,  ®ie  fie  einjuien  onb  fitrfjatten  ber  53orfarn  (Sjempel, 
SDort  unb  2Berrf,  2Bo  fie  etiuaS  er^eben  4)  tuoflen  bet  bem 
$olcf,  £)ber  menn  fie  fitrfjaben  gu  leren,  erntanen,  itarnen, 
abfd)rerfen. 

1)  21  r  it  m  b  f  i  n  b  a  u  d)  b  i  c  §  i  ft  o  r  i  e  n  f  d)  r  e  t  b  e  r,  bie 
a  1  1  e  r  n  it  {3  (  i  d)  ft  e  n  2  e  u  t  e  ,  D  n  b  b  e  ft  e  n  ?  e  r  e  r  ,  Qa§ 
man  fie  nimermefjr  gnug  fan  efjren  ,  loben  ,  ober  band> 
fagen,  53nb  fott  ba»  fetn  ein  2Bercf  ber  groffen  §errn,  al§ 
heifer,  .^oitig  :c.  Xte  ba  jrer  jeit  ,§tftorten  ntit  Dleil  lieffen 
frfjretben,  $nb  auff  bie  iHbraret)  oermaret,  beitegen,  2lud)  fid) 
fetner  fofte  faffen  bauren,  ©o  auff  fo(d)e  ?eute,  fo  ti'tdjtig  ba§u 
rteren,  ^u  fatten  bnb  511  er§ief)en  gienge,  2Bie  man  fib/et, 
Sonbertid)  in  ben  SBitdjevn  ber  9itd)ter,  ^onige,  (I^rouiden, 
®a§  bet;  bem  ^itbifrfjen  SJoW,  fotd)e  9Jieifter  finb  geftifftet  ft) 
tinb  gef)a(ten  getneft,  2lucf)  bet)  ben  ^?onigen  in  ^.vrfen,  'Die 


64  SKartiu  Sutfjer. 

foldje  ?ibravi)  in  IVeben  gefyabt  Ijabcn,  ?((§  man  au§  bcm 
93ud)  ®fre  unb  "Jtefyemia  tool  Dernemen  fan.  £)aju  fjeutigS 
tage§,  bic  $itrften  Dnb  ,£)enen,  muffen  ire  Gan^elet)  fjaben 
S)arin  jre  cigen,  betbe,  rteroe  Dnb  atle  <£ad)en  auff()eben  tinb 
bettcgen  J),  235 ic  titel  nteljr  fott  man  bte  gan^e  jeit  tibeu  jre§ 
^Regiments,  cine  £>tftorien  Don  aflen,  obcr  junt  roenigften  oon 
ben  gciucgcneften  '*)  ©adjen  [affen,  SBnb  ben  9Jod)fomen  Winter 
fid)  laffen. 

2>^b  ioa§  fyaben  tuiv  2)enbfd)cn  mcfjr  ju  ffogen,  benn 
ba§  ioir  bn[er  ^orfarcn  tior  taufent  jaren  ©e[d)td)te  tmb 
(Sjrempct  nidjt  fjaben,  53 nb  [aft  mdjtS  luiffen,  mo  loir  b,er= 
fomcn  finb,  On  >ua§  luir  au§  anbcnt  xJ{ation  ^>iftorien, 
braitdjen  mitffen,  35 ic  btelTctdjt  au§  not,  al3  ^it  jren  eb,vcn/ 
unfcr  mitffen  gebenrfcn.  "3)enn  luetl  ©otte§  iuercf  on  t)ntcrla§ 
fur  fid)  gc()ct:i),  2Bie  G()rtftu§  fprid)t,  9)?etn  93atec  raivrfet 
bt§  bafjev,  S3nb  id)  and),  fo  fan§  ntdjt  feilcn,  S§  ntn§  (^u 
jcber  (^eit,  etiua§  merrfltd)§  gefdje^en  fein,  35a§  man  btdtd) 
mcrrfen  fott,  93nb  ob§  ntd)t  ade^  funbte  anffgelefen  luerben, 
2)a3  bod)  bie  nndjtigften  Stftcfe  auff§  fnrjeft  befyalten  tuhr- 
bcn,  255 ic  bcnn  fo(d)§  etltdje  gcmeinct  Ijaben,  1)ic  non  bcm 
T)ieterid)  Don  33ern4),  mib  anbern  ^tiefcn  1'teber  gcmad)t, 
23nb  bamit  Diet  groffcc  ©adjen  fuvfc  unb  fdjtcdjt  bargegeben 
(jaben. 

?l^Bcr  e§  geb,ort  ba(^u  cin  trcfflidjer  Wan, 
2) e r  c t n  £ e lu e n  ,v> e r t3  fy a b c ,  bnerfdjrorfen  bte 
2Carf)eit  ^u  fdjreibcn,  Xcnn  ba§  mcfjrcr  tei(  fdjvciben 
a(fo,  Xa§  fie  jrer  jcit  Rafter  obcr  imfall,  ben  .V)crrn  obcr 
ju  mil'ien,  gem  fdjmetgen,  Dbeu  auffS  befte  benten, 


9Som  Sftufcen  bcr  (ye|d)td)te.  65 


2Biberumb  gcringc  cber  nidjtige  tugenb  off  311  fjorf)  ouffmufcen  '), 
2Biberumb  auSgunft  jre§  $aterlanbe§,  onb  ongunft  ber 
$rembben  bie  ^tftorten  fdjmucfen  ober  fitbbetn  2),  $)arnad)  fie 
jemanbS  lieben  ober  feinben,  IDamit  luerbe  bic  £>iflorien  ober 
bie  nt  off  e  oerbedjtig,  5Snb  (Soltek  roerrf  fd)cnblid)  oettunrfeft, 
2Bie  man  ben  ©riedjen  fd)nlb  gtbt,  55nb  511  tejjt  bab,;n  fontpt, 
I)Q§  man  md)t  lueiS,  ma§  man  g(euben  fol,  5l(fo  oerbivbt 
ber  eble,  fdjone,  I)6d)fte  5Ju^  ber  iptftortcn,  $nb  roerben  eitel 
2Beffd)er;!)  borouS,  3)a§  mad)t,  ba§  fold)  fjod)  28errf,  ^iftorien 
gu  fdiretben,  (Sinent  jgtidjeti  fret)  fte^et,  1)er  fdjretbet  benn  bnb 
fdjtoeiget,  lobet  unb  fdjtlt,,  raa§  jn  gut  bitnfet. 


foU  bi§  Slmpt  Don  ^otjen  IVuten,  ober  je  Don 
tuotbeftelleten  4)  ?eitten  gebraudjt  tuerbcn,  £enn  lueil  bie 
|)tftorien  nid)t§  anberS  benn  ©otteS  tuerrf1'1), 
Xa§  tft,  ©nab  unb  3orn  bef  d)retben,  2S?eld]en  man  fo  biflid) 
gtauben  mu§,  5II§  menn  fie  in  ber  33ib(ien  ftnnben,  ©olten 
fie  tuarlid)  mit  aUem  ^ob/eften  uleiS,  treioen  onb  rcarb,ett  ge= 
fd)rieben  rcerben.  ?lber  ba§  trtvb  nu  mef)r,  ad]t  id)  luot,  ntd)t 
gefd)el)en,  @§  feme  benn  bie  Drbnung  noiber,  3)ie  bet)  ben 
3nben  getueft  tft.  $n  be§  muffen  tuir  »n§  laffen  begnugen 
an  mtfern  |)iftorien,  trie  fie  finb,  53nb  ju  njeilen  felb§  benrfen 
onb  orteilcn,  Ob  ber  2d)retber  etroa  au§  ©unft  ober  ongunft, 
fdjUpffere  '''),  ju  oict  ober  jn  lucnig  lobet  onb  fd)ilt,  Xarnad) 
er  ben  ?euten  ober  @ad)en  geneigt  ift,  ©(eid)  tote  toir  (eibcn 
muffen  ,  ®a§  bie  ^nrleute  in  fotdjem  lofen,  Siegiment,  ben 
2Bein  ober  lanb  mit  Staffer  fetfd)en,  QaS  man  ben  reinen 
getuadjfen  Xranrf  nid)t  friegen  fan,  55nb  tm§  begnugen  laffen, 
3)a£>  toir  bod)  ba§  nteifte,  ober  ettoaS  bauon  frtcgcn.  - 

1)  [jerausftrcidjen.    2)  bcfcfjmutjcn,  entfteHen.    3)  3?gl.  ,,©ciuaid)"  IccroS 
4)  gefdjicftcn.    6)  28irffii.    G)  mt«g!eiten. 


66  ffltartm  Sutljcr. 

G.  2(tt  bic  !)iabf)crnt  alter  ftcbtc  bcntfrfjcv  InubS: 

ba»  fie  (<i)ri|"tlirtK   fdnilcit  niiffitiiitcii   Uitb  linltiu 

folfcit.     attartiunS  iiutljcr. 

SSittcmbcrij.    gjf.  X.  i;  r.  itij. 

35? nr  £ntl)cr  aurf)  fcin  .^uniamft  im  Sinne  ber  -Neiidjfin 
itnb  §ntten,  jo  fyattc  or  borii  (jiimaiiiftijdic  93ilbung8elcmente  in 
fid)  anjgciuMiimen  itnb  cjcpflcqt.  Seine  Reformation  toodte  er 
(•jvihiben  auf  ba3  ,,reine  iiUirt  ©ottcy",  b.  f).  auf  bie  niittel^ 
(•ji'i'uiblidicr  MenntmS  bcr  nltcn  Spradjen  ridjtici  ini'ogelcflte  ^ibcl, 
bie  it)in  nlo  ,,bcr  lidjtc  ^nobnirf  atler  £cbcu§gcbanfen"  gait. 
Soflte  bie§  fctn  Serf  and)  in  ;]nfunft  In'ftefjen,  fo  bcbnrfte  e3 
bcr  3Siffcnfd)aft  nnb  befonbcrS  ber  2pvad)cn ,  bcrcit  ©tubinm 
fitr  bie  ^vebiiieu  nnb  Veljrer  be§  Guangelinuty  uncnttidjrlid), 
aber  nnd)  fiir  bic  tucUfidjen  93crnfc,  bic  bic  iienc  fittlid)- 
reltgiSfc  SeBenSorbnung  fti'Uien  nnb  fLU'berit  fotlten,  lion  nn* 
fd)atUmretn  Serte  nmr.  2iefe  Wnffaffung  uon  bent  praftifd)en 
Dtii^cn  bcr  ©pradjen  niad)te  i'ut^er  ,^un  SBunbeSgeiioffen  bcr 
§itmonifteu,  beren  33eftrebmtgen  et  fcincnt  fittlidi'religiiM'eit  ^btal 
bcr  ^ugetiberjtcljuitg  bicnftbar  inadicn  loolltc. 

9(n  Wannern,  bic  bcm  ,,jnngcn  S?olfe"  biefe  33ilbimg  iiber* 
tnittcln  fonntcn,  tuar  fcin  lUangel,  luoljl  aber  mar  bcim  grofjcit 
^uhltfnm  ba»o  Sjerlangen  gcrtng,  i()rcn  .^inbcrn  fie  an.yieigncn, 
ba  ber  S3cfil3  fotd)c»  2i?iffen^  nid)t  iitcfjr  bie  aitfjei'C  SScrfovgung 
geimiljrfeiftete,  mic  bic  alte  Mird)c  intt  iljrcr  TOengc  uon  Jtlbftertt 
nnb  Wciftlidien  fie  T)attc  bicten  fOnncn.  lie  ,vnn  Jcil  an»  foldjcr 
Grmiigung  cntfprnngcnc  ^[biieignng  tticler  53iirger  gegeit  bic 
©riinbung  Don  Sd)itlen  luarb  burd)  ba^  Vtuftreteu  ber  Sdjiuarn^ 
gciftcr  uerftdrft,  bic  nutcr  ^critfnno  anf  bic  LuHimiidicu  ^riiber 
ba»  li'iffenid)aftlid)c  Stnbinin  ber  5JibcI  gegeniiber  bcr  gottlidjen 
(i'ingelnnig  fiir  nnniio  crl'Idrten. 


9ln  bie  9fabf)errn  afler  [tebte.  67 


®iefe  G5cfaf)rcn,  bie  ber  ©runbtegnng  eincr  neiicn  g 
unb  SMtbnng  broken,  inufjteu  311  toiMligem  SSerfatt  be3  (5d)ul* 
toefenS  fiifyren,  tociin  nid)t  bie  roidjtige  pra!tifd)e  <yrage  eine 
Stifling  fanb,  bie  Sutler  mit  2(ngft  itnb  Sorge  erfullte.  9Jlit 
ber  alten  itirdje  gingeu  and)  bie  Slofter*  unb  'Somfdjuten  in 
ben  proteftantifdjen  Sanbern  cin  ;  ba  erfjob  fid)  bie  ^rage,  iuem 
nnn  bie  s^flid)t  ber  (vr^altung  nub  ©riinbung  toon  Sdjulen  511* 
falle.  5'iir  Sutler  ftanb  feft,  ba^  e^  9(ufgabe  ber  ©tnbte  unb 
giirften  fei,  bie  in  ber  oufeercu  Siuridjtung  ba§  @rbe  ber  alteu 
firdjlidjen  QJewatt  iiberuommen  Ijatten,  burd)  ©riinbuug  toon 
@d)uleu  ein  neue§  Sebeu  aufbanen  311  Jjelfen.  Sein  3iuf  tier^atlte 
ntd)t  iinge^Ort.  sJJad)  bem  toon  ttjm  in  gro^en  ^itgen  entroorfencn 
^rogramm  fii^rte  Wetandjtfjon  bie  Sdnilorbnmigen  unb  Sdjitt* 
plane  au§,  bie  in  ben  i'atein)"d)ulen  92urnberg3  unb  anbcrer 
£rte  Sebcn  getuannen. 


n  bie  53  it  r  g  e  r  m  e  \j  ft  e  r  t>  n  b  91  a  b  ^  e  r  r  n 
oiler  let)  ftebte  tjnn  2)eut(d)en 
I  a  n  b  e  n.    9J?arttnu§  i'ut^er. 


tmb  frib  toon  @ott  tonferm  ttater  tonb  fjerrn  3^e[u 
Sfjrifto.  ^urftdjtigen  met)fen  tieben  l)errn,  2Bie  tool  id) 
nu  mot  bret)  tar  toevbannet  tonb  tjnn  bie  ad)t  get^an,  ^ette 
foUen  fd)iuei)gen,  tto  id)  menfd)en  gepott  me^r  benn  @ott 
gefdjenjet  ^ett,  toie  benn  aud)  toiet  t)nn  beutfdjen  lanben,  bei)be 
gro§  tonb  flcijn,  inein  reben  tonb  fdjreiben  an§  ber  fetben 
fad)  nod)  tymer  toerfolgen,  tonb  Diet  bdtttS  britber  toevgieffen. 
5lbcr  \vtyV)  into,r  ©ott  ben  munb  auff  getfjan  ^att  tonb  mid) 
t)et)ffen  reben,  baju  fo  frefftigltd)  bet)  mt)r  ftefjet,  tonb  ntcyne 
fadje,  on  meijnen  rab  tonb  tfyatt,  fo  Diet  fterrfer  mad)t  tonb 

1)  i!.  fdfjrt  fort,  at-;  fiiitte  cc  mit  ,,;iuar"  bciioiuietr,  ntrfit  ntit  ,,2Bie  timl". 


68  2Rarttn  Sutljcr. 

tweeter  au§bret)tt,  fo  biel  fie  mcb,r  toben,  bnb  (id)  gleid) ') 
fteflet,  aB  tadic  bnb  fpotte  ci-  t)f)v<3  tobenS,  twte  ber  anber 
pfalm  fagt.  $ln  nn'ldjent  afletjne  morcfcn  mag'2),  twer  nidjt 
iicrftorft  tft,  ba§  btfe  fari)e  nut  3  ®otte§  eijcjen  feijn. 
<3intema(  fid)  bic  art  ©ottltd)6  iuoit§  nub  luevrfg  f)te  ciigcf'*), 
un(d)§  aU^eijt,  benn  am  meijften  ^untmpt,  \vcnn  ntanS  auff§ 
^o()ift  bevfotget  onb  benipffen  twill. 

$>arumb  twtfl  id)  reben  luie  ^a\aS  fagt  bub  ntd)t 
frfpwctjgen,  twetjl  id)  lebe,  bi3  ba§  Gb,viftu3  gercd)tigfei)t  au§ 
brcd)e  tuie  ctjn  glnnt5,  bnb  fetjn  Ijetjlberttge  *)  gnab  twic  ctjn 
lampc  anjiinbct  iwerbe,  tnib  bitte  nit  eud)  alle  nteiiue  lieben 
licirn  bnb  fvtinbe,  luol'ltct  bife  ntetjnc  fdjvifft  bnb  enttanung 
fritnblid)  anncmen  nnb  jit  ^er^cn  faffen.  Teini,  id)  fct) 
glci)rf)  nit  tnt)v  felber,  tuic  id)  fcij,  fo  fan  id)  bod)  firc  C^ott 
niit  rerfjtettt  getwiffcn  rljihncn,  ba§  id)  bari) mien  nid)t 
ba§  ntci)ite  furtje,  twild)§  id)  biel  bo§  modjt  mit  ftille 
fd)twet)geu  uberfomnten fl),  fonbcnt  mcijne  e§  bon  fjevfcen 
1  r  e  tw  1 1  d)  mit  end)  bnb  g  a  n  U  e  m  b  c  it  t  f  d)  e  it  I  a  n  b ,  ba 
1) l) it  mid)  ©ott  rerorbenet  ()at,  eS  gleiwbe  obbcr  gletwbe  nidjt, 
iwcr  bo  twill,  ^nb  twtCt  etwer  liebe  ba»  frei)  bnb  getvoft  311* 
gefagt  bnb  angefagt  Ijaben,  ba§,  two  i)l)r  mir  l)iciinn  ge* 
fjovdjet,  on  jiwctjffcl  nidjt  inijr,  fonbcnt  (Iljrifto  gef)ord)et"). 
33nb  twer  nun'  nid)t  gd)ord)et,  ntdjt  mid),  fonbent  (£()vifton 
bevadjt.  X>enn  id)  twetjS  i)()e7)  two(,  wnb  bt)it  gctwifo,  twa-3 
bnb  two  l)i)n  id)  vcbe  obbcr  (ccr,  fo  luirbS  and)  ijcbei'inan 
twol  felba  fph'ven,  fo  er  tnctjne  levc  red)t  twill  anfcfjen. 

3lnff§  erft,  cvfavcn  twtir  ic^t  linn  bcntfd)cn  lanbcn  bnvd) 
bnb  burd),  twie  man  allentljalben  bic  fdjulcn  (ytr  gcl)ctts)  lefft, 


2(n  bic  JRabfyerru  atfec  ftebte.  69 

bie  fyofyen  fdjulen  roerben  fd)iuad),  flofter  nemen  a6,  unb  mid 
folidjS  gra3  biirrc  roerben  .  .  .  3^  ^et)l  ber  flet)fd)lid)e ') 
fyauffe  fifyet,  ba§  fie  tyfyre  fb'ne,  tod)ter  tmb  freitnbe,  nidjt 
ntefjr  foden  obber  miigen  tjnn  flofter  tmb  ftifft  cerftoffen, 
tmb  au§  bcm  fjaufe  t>nb  gutt  lueijfen,  unb  auff  frembbe  gutter 
fe(jen,  rtttl  mentaub  met)er  laffen  ftnber  leren  nod)  ftubtern. 
^a  fagen  fie,  2Bas>  foQ  man  (ernen  laffen,  fo  nid)t  U>faffen, 
9)Htnirf)  Dnb  9?onnen  tuerben  foden?  9)tan  la§  fie  fo  mefyr 
leren2),  ba  mit  fie  fid)  erneren. 

2Ba§  aber  fo(d)e  (eut  fur  anbad)t3)  unb  l)tn  ftjnn  ^aben, 
^euget  gnugfam  fold)  ^{)r  et)gen  befentnu§.  3)enn  ico  fie 
fyetten  nidjt  allcijtt  ben  baud)  tmb  §ei)tlid)e  narung  fur  t)^re 
ftnber  gefudjt  i)nn  floftern  Dnb  ftifften  obber  ijm  gel)ftltd)en 
ftanb,  tmb  niere  i)t)r  ernft  geweft,  ber  finber  fjetjt  cnb  felig* 
!ei)t  ju  fudjen,  fo  luiirben  fie  nidjt  fo  bie  fjenbe  ab(affen  Dnb 
(jtjnfaHen  unb  fagen,  :3o((  ber  gei;ftttd)e  ftanb  nidjtS  fetyn,  fo 
njbflcn  mir  and)  ba§  [even  laffen  anfte^en  unb  nidng  baju 
ttjun,  fonbern  tuitrben  alfo  faqen,  3ft^  mar  .  .  .  ba§  fotdjer 
ftanb  tnfern  ftnbern  ferlid)4)  ift,  2ld)  tiebcr  fo  leret  t>n§  bod) 
ei)ne  anber  tueijfe,  bie  @ott  gefeUig  u:ib  tmfcrn  finbern  felig= 
lid)  fei),  Xenn  luijr  luoKten  il)a  gerne  Dnfevn  lieben  finbern 
nid)t  alleijn  ben  baud),  fonbern  and)  bie  feel  Derfora,en,  ba§ 
roerben  fretjlid)  red)(e  Gljriftltdje  treiue  efltern  Don  foldjen 
fadjen  reben  .  .  . 

^iemanb,  niemanb  gfeubt,  mild)  cin  fd)cblid)§  teuffeltfd) 
furnemen  ba§  fet),  Dnb  gefjet  bod)  fo  ftill  bal)er,  ba§  niemanb 
mercft,  Dnb  luifl  ben  fdjabcn  get()an  ()aben,  cfje  man  rabten, 
njeren  onb  l^elffen  fan.  ^ian  fnrdjf"')  fid)  fur  ti'trrfen  tmb 


70  9Rartm  SJuHjer. 

fiiegen  nnb  luaffern,  benn  ba  frerftefjet  man  tua§  fd)aben  ttnb 
frumen  fei).  2lber  iua§  f)ie  ber  teuffel  ijm  \\jnn  fyat,  fifyet 
niemanb,  furd)t  aud)  niemanb,  gefyet  ftid  ereijii.  @o  bod) 
b,ie  bidid)  mere,  ba§,  too  man  etynen  gulben  gebe  roibber  bie 
tiircfen  511  ftrerjtten,  luenn  fie  mi§  gleid)  auff  bem  (jalfe  legen, 
f)ie  l)unbcrt  giilben  geben  nwrben,  ob  man  gteid)  uiir  etynen 
fnaben  funb  bamit  auff  erjiljen,  ba§  ei)u  redjter  G^viften  man 
ruiirbe.  ©tjntemal  c>)ii  red)t  G^riften  menfd)  beffcr 
i  ft ,  o  u  b  m  e  ()  r  n  u  £  §  t>  c  r  m  a  g ,  benn  a  1 1  e  in  e  n  f  dj  e  n 
auff  erben. 

j£>er  b,alben  bitt  id)  end)  afle  metjne  lieben  fyerrn  tmb 
reunbc  mub  @otti§  luiflen  tinb  ber  armeu  iugent  mitten,  iuo((et 
bife  fad)e  nid)t  fo  geringe  ad)ten,  luie  m'el  ttjun,  bie  nid)t 
feb,en,  uia§  ber  roellt  fiirft  gebenrft.  ^cnn  e  §  i  ft  e  \j  n  e  r  n  ft  e 
groffe  fadje,  ba  (Sljrifto  mib  alter  Juedt  m'el  anligt,  ba§ 
inljr  bem  iungen  uolrf  f)  elf  fen  »nb  ratten.  ®a  mit 
ift  ben  and)  Dug  mib  alien  geljolffen  mib  geratten.  inib 
bencft,  ba§  folidje  ftiHc,  b/eijiulidje,  titcfifdje  anfedjtungc  be§ 
teuffe(§  mill  nut  grofiem  (Iljriftlid)en  ernft  geiuerct  fei)n. 
lieben  ()errn,  muS  man  ierltd)  fo  m'el  roenbeu  an  biidjfen1), 
roege,  ftege,  bemme,  mib  ber  gleidjen  mi^elidjeit  fturfe  mel)v, 
ba  mit  eijne  ftab  j^ei)ttlid)  fribe  mib  gemad)")  l)abe.  i&arunib 
follt  man  nidjt  m'el  meljr,  bod)  and)  fo  oiel  luenben  an  bie 
bitrfftige3)  arme  iugent,  ba§  man  eijncn  gefdjtiiten  man  ober 
^uieen  ()ielte  jn  fdjultncijftern  ? 

3lud)  foil  fid)  cijn  iglidjer  burger  felb§  ba§  laffcn  bc= 
incgcn,  l)att  er  bi^  fjer  fo  m'el  gclt§  tmb  gutt§  an  ftifften, 
teftament,  iartagen*),  bmberfdjafften  :c.,  iierlieven  mitffen,  mib 


$n  bie  Dtobljerrn  oiler  ftebte.  71 

nil  fjtynfurt,  t>on  ®otti§  gnaben,  fold)e§  geben§  Iof3  ift,  t»oQt 
bod)  ©dt  ju  bancf  rmb  511  efjrcn,  fytynfurt  be3  felben  etjn 
tenl  §ur  fdjulen  geben,  bie  armen  finbcr  auff  jujifyen,  ba§ 
fo  l)erfe(id)  tuol  angelegt  ift.  ©ott  bcr  allmed)tige  Ijatt 
fur  tuar  t>n§  beutfdjen  iegt  gnebiglid)  ba^eijmen 
gefiidjt  tinb  ein  red)t  giilben  iar  ouffgerirfjt.  5) a 
tjaben  luljr  iefct  bie  feijnften  getertiftcn  iunge  gefeUen  tinb 
ntcnner,  mil  fpradjen  Dnb  atter  funft  gejtert,  »uelid)e  fo  tool 
nu£  fdjaffen  fiinbten,  luo  man  t)^r  braudjen  luofft,  ba§  iunge 
Dolrf  511  lercn.  ^ft§  nidjt  fuu ')  augen ,  bay  man  ie£t  et;nen 
fnaben  fan  t)nn  breijcn  iaren  §u  rid)ten,  ba§  er  ijnn  feijnem 
funfft^eljenben  obber  ad)tjeb,enben  iar  mefjt  fan,  benn  bi§(jer 
alle  fyofyen  fdjulen  »nb  flb'fter  gelunb  Ijaben?  ^a  lual  fjat 
man  gelernt  tjtm  ^ofjen  fdjnlen  Dnb  floftern  bigger,  benn 
niir  efel,  Hog,  tmb  b(od)2)  luerbcn?  jmcn^ig,  btergtg  iar 
fjat  et)ner  gelernt,  ttnb  fjat  nod)  ttibber  lateinifd)  nod)  beiitfd) 
getouft.  3^)  fd)iDet)ge  ba§  fdjenbltd)  tefter(td)  leben,  bartjnnen 
bie  eb(e  iugent  fo  ienterlid)  uetberbt  ift. 

2Bar  ift^,  ch^c  id)  luotlt,  ba§  Ijo^e  fdjulen  bnb  flofter 
blieben  fo ,  U)ie  fie  bi§  f)er  geiuefen  finb ,  ba§  fetjn  anber 
njetjfe  311  Icren  onb  tcben  foflt  fur  bie  iugent  gebraudjt  nierben, 
tuoUt  id)  eb,e,  bal  fe^n  fuabe  in;mer  nid)tS  lernte  cub  ftum 
toere.  2)enn  e§  ift  nteiu  ernfte  meijnung,  bitt  Dub  begirbe, 
ba§  bife  efel  ftetle  nnb  teuffe[§  fd)ulen  entrocber  ijnn:i)  ab* 
grunb  toerfiiurfen,  ober  ju  G^itftUdjcu  fdjulen  tierroanbelt 
twerben.  SIber  nu  nn§  ®ott  fo  reid)lid)  begnabet,  tonb  fotidjer 
lent  bie  ntcuge  geben  f)at,  bie  ba»  iuuge  nolcf  feijn  leren 
Dnb  §if)en  niiigen.  SBarlid)  fo  ift  not,  ba»  lunu  bie  gnabe 
nid)t  tjitn  uunb  fdjlafyen,  nnb  laffen  i)()n  nid)t  umb 

1)  =  fiir  unb  IHH-.     2)  iMorf.    3)        iu'n  (t>i-n). 


72  SWartin  Sutler. 

fonft  anflopffen.  Gr  fteljet  fur  ber  tfji'tr,  root  im§,  fo  nnjr 
i)t)tn  anff  tljun.  (Sr  gruff  ct  Dits,  folia,  ber  nh,m  antiuocttet. 
il>erfeb,en  un;r3,  ba3  cr  fur  Dba  gefjet,  roer  imfl  tyfyn  njibber 
l)olen? 

i'aft  Dn3  Dnfern  oortgen  tamer  anfe^en  nnb  bie  [infter= 
ntS,  banjnncn  luir  gcmeft  finb.  3^)  ad)t,  ba§  beutl'd)  lanb, 
nod)  nie  fo  Did  Don  ©otti§  icort  getjoret  fjabe,  at5  ifet.  Wan 
fpitvt  tjh,e ')  nid)t^  i)itn  ber  t)iftoiien  bauon,  laffen  iui)r5  benn 
fo  t)t)it  gel)en  on  bancf  Dnb  etjre,  fo  ift§  §n  beforgen,  imjr 
lueiben  nod)  greulidjcr  fittfteniiS  Dnb  plage  leijben.  Viebcn 
b  e  it  t  f  d)  e  n ,  f  c  it  f  f  t  we  l)  I2)  ber  in  art!  fur  b  e  r  1 1)  it  r  i  ft, 
f  a  m  I  e  t  e  1)  n ,  ID  c  \j  (  e  3  f  d)  e  \j  n  e  t :i)  Dnb  g  it  1 1  ID  e  1 1  e  r 
i  ft ,  b  r  a  u  d)  t  ©  o  1 1 1 3  g  n  a  b  e  n  Dnb  ID  o  r  t ,  ID  c  i)  I  eg  b  a 
ift.  Xenn  ba§  follt  i)()r  iDiffcn,  ©otttg  moit  Dnb  gnabe 
tft  ctn  farenber4)  plat,?  recjcn,  bcr  nid)t  luibeu  fotnpt,  luo  er 
cijn  mal  gciDcfcn  ift.  (5r  ift  boi)  ben  ^uben  geiDeft,  aber  (jnn 
ift  ^t;n,  fie  t)aben  nn  nid)tc.  "]>auht0  bradjt  i)l)n  i^nn  fiiedjen 
[anb.  ,sj)ijn  ift  and)  l)t)n,  nn  l)aben  fie  ben  Xitvrfen  .  .  . 
5>nb  i;l)r  bentfdjen  bitifft  nidjt  bencfen,  ba§  ub,r  tjljn  emig 
f)aben  luerbet,  Xenn  ber  Dnbanrf  Dnb  Devadjtnng  iDivb  ijb,n 
nid)t  laffen  bleijben.  Xnnnb  gveijff  jn  intb  (jallt  ^n,  iDer 
greijffen  Dnb  b^allten  fan,  fanle  Ijenbe  miiffen  eijit  boffey 
iau  tjaben. 

Tie  britte,  ift  luol  bic  aUevfjofjift,  neinlid)  (9otti3  ge= 
bott,  ber  burd)  "I'tofe  fo  offt  treibt  Dnb  fobevt,  bie  elltern 
foflen  bie  finber  leren,  ba»  and)  ber  77.  y^faltn  fpridjt  .  .  . 
iBarumb  leben  njir  allten  anbery,  benn  ba§  iuir  be§  inngen 
DolffS  nuuten,  leren,  Dnb  anff^iljen?  S3  ift  i)f)C  nid)t  mi\(\' 
lid),  ba§  fid)  ba§  Dolrf  follt  felba  (even  Dnb  Ijalten ,  bantntb 


9tn  bie  SRabljerm  alter  ftebte.  73 

fyat  fie  Dn§  ©ott  befolfjen,  bie  ratjr  aflt  Dnb  erfaren  finb, 
roaS  n,f)n  gut  ift,  Dnb  roirb  gar  fdjroerlid)  redjnung1)  Don 
Dn3  fur  bie  felben  fobern. . .  (£<§  ift  fenn  DnDerniinfftig  tfyier, 
ba3  fetyner  iungen  nid)t  raartet  Dnb  leret,  raa§  tyfyn  gepiirt, 
on2)  ber  ftrau§,  ba  @ott  Don  fagt  $ob  39.  ba§  er  gegen 
fetyne  iungen  fo  !^art  ift,  aU<§  loeren  fie  nictjt  fetjn,  Dnb  lefft 
fetjne  etjer  auff  ber  erben  Itgen.  Unb  roa§  ^iilff^,  ba§  tDtr 
fonft  aUe^  Ijetten  Dnb  t^etten  Dnb  toeren  gteid)  e^ttet  ^etjligen, 
fo  totyr  bal  Dnter  iDegen  laffen,  barumb  JDi^r  aller  met)ft 
leben,  nemlicf),  be§  jungen  Dotc!^  fiflegen?  .  .  . 

^a  fpvic^ftu,  fotcf)§  ade§  ift  ben  etltern  gefagt,  \va§ 
geljet  ba§  bie  rabfyerrn  Dnb  oberfei;t  an?  3ft  vectjt  gerebt,  ia 
rate  raenn  bie  elltern  aber  fo(c^§  nid)t  tfyun?  raer  fofl^  benn 
tb,un?  fofl§  brumb  nad)  blei)ben3)  Dnb  bie  finber  Derfeumet 
raerben?  SBo  tDifl  fid)  ba  bie  oberfeijt  Dnb  9?ab  entfd)ulbigen, 
ba§  ^l)nen  fold)-3  nid)t  follt  gepitren?  1)a§  e<§  Don  ben  elltern 
nidjt  gefd)id)t,  ()at  mandjerlet)  Drfad).  Sluffl  erft,  finb  etlidje 
aud)  nid)t  fo  frum  Dnb  reblid),  ba§  fie  e3  t()etten,  ob  fie  e§ 
gleid)  fitnbten,  fonbern  rate  bie  ftrauffe,  ijerten4)  fie  fid)  and) 
gegen  i)b,re  iungen,  Dnb  Iaffen§  ba  beij  bleiben,  ba§  fie  bie 
etjer  Don  fid)  geroorffen  Dnb  finber  jeuget  ^aben,  nid)t  meb,r 
tb.un  fie  baju  .  .  .  5tuff§  anber,  fo  ift  ber  groffeft  Ijauffe 
ber  elltern  tetjber  Dngefdjirft  ba^u,  Dnb  nidjt  raei)§,  raie  man 
finber  gifyen  Dnb  lernen5)  fod.  2>enn  fie  nid)t§  felb§  ge« 
lernet  baben,  on  ben  baud)  Derforgen,  Dnb  ge^oren  fonber^ 
Ud)eB)  leut  ba^u,  bie  finber  raot  Dnb  red)t  leren  Dnb  jib/en 
foden.  Sluffg  britte,  ob  gteid)  bie  elltern  gefd)icft  raeren  Dnb 
gerne  fe(b§  lljun,  fo  l)aben  fie  fur  anbern  gefdjefften 


74  SWartht  Sut&ct. 

Dub  I)au3  fjaflten  tcibber ')  jetjt  nod)  raum  baju,  al§  ba§  bie 
not  giDinget,  geineinc  ^udjtinctjfter'2)  fur  bie  finbei  ju  fjallten, 
6§  tub'Qte  benn  etyn  igtidjer  fur  fid)  fclb§  etynen  etygen  fyaflten, 
aber  ba3  untrbe  bent  gemeinen  man  ju  fdjroere,  onb  luiivbc 
abermat  ntand)  feijn  fnabe  »mb  armut»  luiden  ucifeumet. 
j^aju,  fo  fterben  Diet  cfltent  imb  lajfen  njei)[en  fyijnber  fid), 
Dnb  Jote  bicfelbeu  burd)  fimnunben  Dcrforget  Juerben,  ob  Dn3 
bie  erfarung  311  toenig  mere,  fold  Dn§  ba§  iuol)(  jct;gen,  ba§ 
fid)  @ott  felb§  ber  njei)[en  Dater  nennet,  alS  bere,  bie  Don 
ybernton  fonft  Derlaffen  (tub.  5lud)  ftnb  ettlidje  bie  nid)t 
finber  ^aben,  bie  nemen  fid)  and)  bntmb  nid)t§  an. 

3)aruntb  iDtfl^  b,ie  bem  9tab  Dnb  ber  oberfetjt  gepitren, 
bie  after  groffeften  forge  Dnb  flet)8  auff§  iunge  Dolrf  ^n  fyaben. 
1)enn  n?eijt  ber  gan(jen  ftab,  gutt,  efjr,  Iet)b  Dnb  leben,  t;b,n 
ju  treiDer  f)anb  befoUjen  ift,  fo  tf)etten  fie  nid)t  reblid)  fur 
©ott  Dnb  ber  melt,  IDO  fie  ber  ftab  gebeijen  Dnb  befferung 
nid)t  fudjten  tnit  atlem  uermiigen,  tag  Dnb  nad)t.  yiu  ligt 
et;ner  ftab  gebeijen  nid)t  atleijne  banjnn,  bag  man  groffe 
fd)e^e  fantte,  fefte  mauren,  fdjiine  Ijeuffer,  Did  biid)fen  Dnb 
fjarnifd)  jcuge'''),  ^a  )uo  be§  Diet  ift,  Dnb  tofle  narren  britber 
fomcn,  ift  fo  Diet  befte  crger,  Dnb  befte  groffer  fdjabe  ber 
fetben  ftab.  Sonbern  ba§  ift  ciner  ftab  befteS  Dnb  alter 
reidjeft  gebeijen,  b,et)t  Dnb  frafft,  ba-o  fie  Diet  ft'ijiicr,  gctcrter, 
Dcrniinfftigcr,  erbar,  luot  gejogeuer  burger  t)alt,  bie  fiiubcn4) 
barnad)3)  luot  fd)elcu',  Dnb  alte3  gut  fam(en,  fjallten  Dnb  red)t 
braudjen. 

2Csie  ^at  bie  ftab  vJ{oma  tf)an,  bie  tjfjve  fnaben  atfo  tic§ 
ba3  fie  tjniuenbig  fuuff^cfjen,  adjtjetjen,  (yuen^ig  iaren 


Sin  bie  9iabf)errn  after  ftebte.  75 

auffS  auSbiinbigft  ')  fiinblen  latetynifd)  tonb  frtedjtfd),  t»nb 
allerlet)  frene  fiinfte  2)  (rate  man  fie  nennet)  barnad)  flur  tjnn 
ben  frieg  cnb  regiment,  ba  nwrben  ttri{5ige3),  Derniinfftige 
mib  treffltdje  leute  au0,  mit  aflerlei)  funft  tmb  erfarunge  ge* 
fd)tdt,  bag,  raenn  man  i£t  aUe  ;$faffen  l)nn  beutfdjem  lanbe, 
auff  etynen  Ijauffen  fcfjmetfcet,  follt  man  nic^t  fo  m'el  ftnben, 
aU3  man  ba  wol  tjnn  etjnem  ^lomtfcfjen  frie.qS  fnccfjt  fanb. 
2)arumb  gieng  auc^  tyfjr  bing  »on  flatten,  ba  fanb  man 
leute  bie  ju  afferleij  tiic^ttg  tmb  gefdjicft  raaren.  2Ufo  ^at§ 
bie  nott  alte^etjt  ergttmngen  »nb  er^aHten  tjnn  aHer  roetlt, 
and^  be^  ben  ^eljben,  ba§  man  juc^tmeijfter  Dnb  fdbulmetjfter 
fjatt  muff  en  ^aben,  fo  man  anberS  ettroaS  reblid)§  (>att  njoden 
au3  eijm  tiolcf  mac^en.  3)af)er  ift  aud)  ba§  toort,  jud)t* 
menfter,  ijnn  fanct  ^auto  ©at.  3.  ad§  au§  bem  gemetjnen 
brand)  menfd)lid)§  Ieben§  genomen,  ba  cr  fpridjt.  ®a§  @e* 
fe^e  ift  unfer  judjtmetjfter  gooefen. 

SSeijI  benn  etyne  ftab  fofl  unb  mn§  leute  fjaben,  Dnb 
atfent^alben  ber  grofte  gebredje4),  mangel  tmb  Kage  ift,  ba§ 
an  leuten  fei}(e,  fo  mu§  man  nid)t  Barren,  bi§  fte  fe(b§ 
n)ad)fen,  man  njtrb  fte  aud)  luiber5)  au§  ftetjnen  ^awen,  nod) 
au§  fyolg  fdjni^en,  fo  mivb  ©ott  nidjt  tuunber  t()un,  fo  (ange 
man  ber  fad)en  burd)  anbcr  feijne  barget^ane")  gutter  ge= 
raten7)  fan.  2)arumb  miiffen  iuijr  baju  tb,un,  tmb  mii^e 
Dnb  foft  bran  luenben,  fte  felbft  erjifjen  tmb  madjen.  2)enn 
we§  ift  bie  fdjulb,  ba§  e§  t(jt  tjnn  aQen  ftebten  fo  bitune 
fifyet  tton  gefd)tcften  leutten,  on  ber  oberfetjt,  bie  ba§  iunge 
Dofcf  b^att  laffen  auff  luadjfen  lute  ba§  ^ol§  \jm  tuatb  luedjfet, 
Dnb  nid)t  gu  gefefjen,  lute  man08j  leve  onb  jit)e?  bavumb  ift§ 


1)    treffltdifto  .     '->)  liberalcs  artes.     :i)  Huge, 
(!)  bargcboteuc.    7)   ciitrateu.    8)  =  man  fie. 


76  aRattiu  £ntf)cr. 

aud)  fo  mtorbig ')  getuadjfen,   ba§  511  feijnem  bato,   fonbern 
nur  eijn  unnii^  geh/rfe  mib  nut  gum  feiuriuerg*)   tud)tig  ift. 

(53  mu3  bocf)  toclltlid)  regiment  bletjben,  fofl  man  benit 
ju  laffen,  ba3  eijttel  riiUjjen3)  mtb  fnebel4)  regiren,  fo  man3 
mot  beffern  fan,  ift  i)l)e  etyn  luilb  onuernitnfftige^  furnemen. 
@o  Ia^  man  eben  fo  met)u  fero  unb  inolffe  311  tjevrn  madjen, 
t)nb  fe^en  obec  bte,  fo  ntd)t  bencfen  luollen,  lute  fie  Don 
ntenfd)en  regtvt  werbcn.  So  iftS  aud)  ei)n  unmcnfdjlidje  bo§= 
[)ei)t,  fo  man  nidjt  icet)tter  bendt  benn  alfo,  luijr  luollen  i^t 
regiven,  tua3  geljt  un§  an,  mie  e§  bencn  geb,en  roerbe,  bte 
nod)  mi§  fomen.  9Jtd)t  ubev  menfdjen,  fonber  ubcr  feiu  tmb 
^unbc  fodten  folidje  leute  regiren,  bic  nid)t  nieb,r  benn  i;f)ren 
nuj3  ober  eljre  i)in  regiment r>)  fudjen.  2Benn  man  g(cid)  ben 
l)5b,iften  f(ei)§  fur  menbct,  ba3  man  cijttd  feijne,  gelerte,  ge* 
fd)icfte  leutt  erjoge  ju  regiren,  c§  luiirbe  bennod)  mitfje  nnb 
forge  gnug  fjaben,  bag  e§  iuo(  %u  gicnge.  2Bie  foil  eS  benn 
ju  gel)en,  luenn  man  ba  gar  nid)t3  ^u  tfuit? 

^a  fpridjftu  aber  mal,  ob  man  glcid)  follt  intb  miiftefdjulen 
()aben,  iua§  ift  un»  aber  nitjje,  laieijnifd),  friedjifd)  unb 
ebreifd)  jnngen ")  Dnb  anbere  fretjc  fitnfte  jtt  lercn,  fitnben 
iui)r  bod)  rool  beutfd)  bie  ^Sibel  unb  ©ottt^  luort  leren,  bie 
un§  gnngfam  ift  jnr  felicfetjt.  1'lntiuort.  %a  id)  i»enl 
leijber  tool,  ba£  iui)r  bculfdjcn  miiffen  ijnter  beftien  unb  tollc 
tt)ier  feijn  unb  bleijben,  rote  tm3  benn  bie  ombligenbe  lenber 
nennen  unb  toi;r  and)  tool  ueibtenen.  9Jfid)  nutnbcrt  aber, 
luarumb  toijr  nidjt  aud)  ein  mal  fagen,  2Bal  follen  un§  feijben, 
luein,  toiir^e,  Dnb  bcr  frembben  au^lenbifdjen  nmre,  fo  tui;r 
bod)  felbS  toei)a,  font,  mode,  flad)§,  I)olt3,  unb  ftcmi  i)int 


9In  bte  SRabfjerru  alter  ftcbte.  77 

beutfdjcn  lanben,  nidjt  afteyn  bie  fiifle  fjaben  §nr  narung, 
fonbern  and)  bie  fiir  onb  mal  ju  efyren  tinb  fdjmncf?  1)tc 
fiinfte  tinb  fpradjen,  bie  un<§  on  fdjaben,  ia  grbffcr  fdjmurf, 
mifc,  efjre,  tonb  friimen  flnb,  betybe  $ur  fjetyligen  fdjrtfft  %u> 
nerfte^en  bnb  tuetltlid)  regiment  ^u  fitren,  tuoden  )utjr  tter* 
adjten,  tinb  ber  au§(cnbifd)en  mare,  bie  un§  »oiber  not  nod) 
nii^e  ftnb,  baju  on§  [d)tnben  bi§  auff  ben  grat 1),  ber  ttjoflen 
tut)r  nidjt  geratten,  fyetjffen  ba§  nid)t  biflid)  beutfdje  narren 
bnb  beftien? 

3>nar2)  ^enn  fetyn  anbercr  nn§  an  ben  fprarfjen  mere, 
fottt  bod)  ttn§  ba§  biflid)  erfremen  Dnb  anjitnbcn3),  ba§  e§ 
fo  e\)n  eble  fetyne  gabe  @otti§  ift,  ba  mtt  tm§  beutfdjcn  ©ott 
it^t  fo  retd)Iid)  faft  Dber4)  atte  lenber  ^el)m[ud)t  tinb  begnabet- 
3J?an  fifyet  nidjt  titcl,  ba§  ber  teuffel  bie  fetben  fjette  taffen 
burd)  bie  ()o()cn  [d)ulen  tinb  ftofter  aufffonten.  %a  [tc  fjaben 
afl^et)t  anff§  fjo^eft  ba  mibbcr  getobet  tinb  and)  nod)  toben, 
benn  ber  tenffet  rod)  ben  braten  mot,  mo  bie  [pvadjen  erfur1"') 
femen,  miirbe  fetjnreid)  etjttfad)")  gemijnnen,  ba§  er  nid)t  funbe 
leidjt  miber  ,^n  ftopffen.  2Bet)t  er  nu  nid)t  ^at  miigen  meren, 
ba§  fie  erfur  femen,  bencfct  er  bod),  fie  nit  alfo  fd)mal  j^u 
h,altten,  ba§  fie  tion  l)l)n  fetbS  miber  fotlen  tiergefjen  tinb 
faflen.  @§  ift  ^m  nid)t  ct)n  tieber  gaft  batnit  t)n§  f)au§ 
fomen,  3)rnmb  mid  er  t)f)n  and)  alfo  fpei)fcn,  ba§  er  nid)t 
tange  fofle  blet)ben.  Xifen  bb'fen  tud  bc§  teuffel,  fe()en 
tinfer  gar  menig,  tieben  barren. 

j^aruntb  lieben  beutfdjen  lafft  tin§  f)ie  bie  augen  auff 
tb^un,  ©ott  banrfen  fnr  ba§  cbct  fteijitob,  tinb  [eft  brob  {jatltcn, 
ba§  tin§  ntd)t  miber  entjnrft  merbe,  tinb  ber  tenffet  ntdjt 


78  SRartin  Sutler. 

fetyneu  mutiuiflen  bitffe1).  3)cnn  ba§  fonnen  loir  nidjt  (eurfen2), 
ba§,  me  tuol  ba§  ©uangelion  aUetjn  burd)  ben  fyetyligen  gftjft 
ift  fomen,  bnb  teglid)  fompt,  (o  ifts  bod)  burd)  mittel  ber 
fpradjen  fomen,  imb  Ijat  and)  baburd)  jugenomen,  mu§ 
and)  ba  burd)  befyatlten  luerben.  SDcitn  gleid)  aflg  ba  ©ott 
burd)  bie  5lpoftel  woflt  tynn  afle  tuetlt  ba§  ©uangelion  laffen 
foiucn,  gab  er  bie  jungen  ba  ju.  55nb  Ijatte  aud)  juuor  burd) 
ber  bonier  regiment,  bie  friedjtfdje  onb  (aleljnifdje  fprad)  fo 
tueijt  ijnn  alle  lanb  au§gebret)ttet,  anff  ba§  fet)n  ©uangetion 
^e:t)  balb  fern  tonb  roetyt  frudjt  bredjte.  2lt[o  ^at  er  ifct 
and)  getb,an.  9Ziemant  fyat  gemuft,  tuarumb  @ott  bie  fpradjen 
erfiir  lies  fomen,  bi§  ba-3  man  nu  allcrevft  (tfjet,  ba3  c§  umb 
be»  (Suangelit  mtden  gefd)e()en  ift,  iut(d)§  er  fyeinad)  b,at  luoflen 
off  inborn,  »nb  ba  burd)  be3  @nbd)rift§  regiment  auff  berfen 
tinb  511  ftoren.  Txmunb  f)at  er  and)  friedjen  lanb  bom  Xiircfen 
geben,  auf  ba§  bie  friedjen  beriagt  onb  511  ftreinct,  bie  fvied)i[d)c 
fprad)  au£>  bredjten4)  Dnb  ei)n  anfang  nmrben,  and)  anbere 
fpradjen  mit  jit  Icrncn. 

@o  lieb  nu  atl§  t)n§  ba§  (Suangclion  ift,  fo  b.ort 
loft  on§  ttber  ben  fpradien  (jatlten  ....  SSnb  laft  Dn§ 
bag  gefagt  feijit,  I)a§  tunr  ba§  Snangction  nid)t  luot 
irerben  erljallten,  on  bie  fpradjen.  £)te  fpradjen  fin b 
bie  fd)ei)ben,  barijitn  bi§  mcffer  be3  gei)ft§ 
ft  i  rf  t.  Sic  f  i  n  b  ber  f  d)  r  e  i)  n ,  b  a  r  \j  n  n  e  n  man  b  i  § 
fie  t)  nob  tregt.  <£•  t  e  finb  ba5  gefe§,  bartjnnen 
man  b  t  f  e  n  t  r  a  n  rf  f  a  f  f  e  t.  ©  i  e  finb  bie  f  e  in  n  o  t  •'), 
barijtinen  biefc  fpetyfc  ligt.  ^nb  trie  bo§  (Suangetton 
fetb§  (^ei)3t,  (5ie  finb  bie  fb'rbe,  barijiinen  man  btfe  brot  nub 


1)  &t')"rie&iae.    2)  (ciiijiicii  (mliS.  loukon  unb  liiukan).    3)  =  ja      t) 
brcttetcn.     "n   keineiuit  ic)  Spciie  f  a  in  m  e  r. 


bic  Stobfjerrn  otter  ftebte.  79 


fifdje  bnb  brocfen  bcfjettt.  $a  njo  totyriS  berfefjen,  bag  un;r 
(ba  ©olt  fur  fety)  bie  fpradjen  faren  (affen,  fo  tterben  nrir 
nid)t  afletyn  ba§  (Suangetion  berlieren,  fonbern  nnrb  aud)  enb* 
ltd)  bab,t)n  geratten,  ba§  toir  ftiber  tatetnifd)  nod)  beutfd)  redjt 
reben  obber  fd)rei)ben  fiinben1)  .  .  . 

$a  fpridjftu  ,  e§  ftnb  Dtel  tieter  2)  fetig  tuorben  ,  ^aben 
oud)  geleret  on  fpvad)en.  2)a§  ift  mar.  2Bo  rcdjcnftu  aber 
aud)  ba§  ^t)n,  ba§  fie  fo  offt  ^nn  ber  fdjrifft  gefetylt  ^aben? 
2Bie  offt  feljlet  fanct  SluguftinuS  3)  ijm  ^Jfatter  bnb  anbern 
auSIegunq,  fo  mot  aH3  §itartu§  4),  ia  oud)  otle  bie  on  bie 
fprad)en  fid)  ber  fdjvifft  l)aben  bntenuunben  au§  julegen? 
53nb  ob  fie  g(eid)  eltlua  red)t  gerebt  ^aben  ,  ftnb  fie  bod)  ber 
fadjen  nid)t  gert)tf§  getuefen,  ob  ba§  felb  redjt  5)  an  bent  ort 
ftefje,  ba  fie  e§  f)t)n  beulten  ?  .  .  .  ®af)er  fontpt§,  ba§  ftnb  ") 
ber  2lpoftel  jet)t,  bte  fdjrifft  fo  ftnfter  ift  blieben  tmb  nirgen1 
getutffe  beftenbige  auSIegunge  briiber  gefdjriben  ftnb.  3)enn 
aud)  bte  {jetjligen  tieter  (mie  gefagt)  offt  gefet)flt,  »nb  luetyl  fie 
ber  fpradjen  tintuiffenb  getnefen,  ftnb  fte  gar  felben  eijtteS, 
ber  feret  fonft  7),  ber  feret  fo  .  .  . 

5)ic  tteben  better,  inetjl  fte  on  fpradjen  geiuefen  ftnb, 
b^aben  fie  311  toeilen  mtt  bielen  tuorten  an  etynem  fprnd)  ge= 
erbetjttet,  bnb  bennod)  nitr  faum  ^ijnnad)  8)  geomet  '•'),  bnb 
b,alb  gevaten,  ()alb  gefetjlet.  @o  leuffeftu  bent  felben  nad) 
mtt  btet  ntitb,e,  bnb  fitnbtift  bie  ibetjl  burd)  bie  fpradjen,  bent 
felben  biel  ba§  10)  ratten,  benn  ber,  bent  bit  fotgeft.  S)enn 
tbie  bie  fonne  gegen  bent  fdjattcn  ift,  fo  ift  bie  fpradje  gegen 
ader  beter  g(ofen  ...  D  >bie  fro  foflten  bie  lieben  beter  gc= 


80  Wartin  Sutler. 

iDefen  fctjtt,  luenn  fie  fjetten  fo  funb  jnr  IjeijUgcn  fdjrifft 
fonten  Dnb  bie  fpradjen  leren,  afl3  njtjr  fiinben  ').  2Bie 
fyabett  fie  mil  fo  groffer  ntiifje  Dnb  flet)§  faum  bic  brocfcn 
erlanget,  ba  luir  ntit  (jalber,  ia  fdjier  on  afle  erbeijt,  ba§ 
gantje  brob  gennjnnen  fiinben.  O  lute  fdienbet  l)b,r  flei)§ 
imfer  fanlb,ei)t.  !3a  »uie  b,art  lutvb  ©ott  and)  vedjen  foldjen 
tnifern  DnfletjS  Dnb  Dnbanrfbavfeit  .  .  . 

@§  foil  t>n§  and)  ntd)t  tjrren,  ba§  ettlidje  fid)  bc§  getjftS 
rb^itmen,  tinb  bie  fdjrtfft  gcringe  ad)ten.  Gtlidjc  and)  tt)ie  bie 
bri'tber  ^albenfeS  '')  bie  fpvactjen  ntd)t  nii^lid)  aditen.  Jlber 
lieber  freunb,  get)ft  b,t)n,  geijft  (jev,  id)  bin  and)  \jm  gel) ft  ge^ 
luefen,  tinb  ()abe  and)  gei)ft  gefefjen  (menS  i)b,e  getlten  foil  uon 
eijgenent  fletjfd) :!)  vb,unieit)  nillctd)t  ntefjr,  benn  eben  bie  fel« 
bigen  nod)  i)in  iar  feljeu  luerben,  roie  faft  fie  and)  fid)  rfjiimen. 
?(nd)  ()at  nunin  gei)ft  fid)  ctttwa»  beiucijfet,  fo  bod)  t)()rer  4) 
geljft  i)in  tuinrfel  gar  ftill  ift,  inib  nid)t  inel  inef)r  tljut,  benn 
feijnen  r^unt  anff  luirfft. 5)  1)a»  iuei;-3  id)  abeu  wol,  lote 
faft  ber  geijft  ade§  alletjne  Ifjitt,  luere  id)  bod)  alien 
pitffdjen")  311  feme  gem  eft,  mo  nttr  nid)t  bie 
f  p r a d) e n  g e f)  o [ f f  e n  u n b  mid)  ber  f  d) r i f  f t  f  t d) c  r 
D  n  b  g  e  tu  i  \§  g  e  in  a  d)  t  1)  e  1 1  e  n  .  .  . 

9ht  laft  un§  and)  ben  lei)b  fnr  nemen,  Dnb  fefeen  7) 
ob  fdjoit  feijit  feel  nod)  ()i)inel  obbcr  Ijelle  mere,  »nb  foflten 
aHeijne  ba§  (^el)tllid) s)  regiment  anfeb,en  nad)  ber  lucUt,  ob 
ba§  felb  nid)t  bitrffe  in' el  ntefir  gutter  fd)itlen  nnb  gelcrteu 
lentte,  benn  ba§  gel)ftlid)e.  5)cnn  bi^ljer  fid)  be5  felben  bie 
©opfjiften,  fo  gar  nid)t»  ()aben  angenomcn,  Dnb  bie  fd)nlen 


Sfn  bie  Stobtjcrrn  otter  ftebte.  81 

fo  gar  auff  ben  geijfHidjen  ftanb  gerid)tet,  bag  gleid)  ')  cine 
fdjanbe  geroefen  ift,  fo  etyn  gelerter  ift  efylid)  roorben,  mtb  fjat 
miiffen  fyoren  fagen,  fif)e,  ber  roirb  tuefltlid)  tinb  tottt  nid)t 
get)ftlid)  roerben,  gerabe  afl3  roere  afleijn  t)b,r  getyftlidjer  ftanb 
©ott  angenem,  tmb  ber  roefltlidje  (nne  fie  tjfjn  nennen)  gar 
be§  teufetS  »nb  undjrtftlid)  .  .  . 

iJ?u  fyie  ift  nidjt  not  311  fagen,  rtie  ba§  medtlid)  regu 
ntent  etjn  gott(id)  orbnung  tinb  ftanb  ift.  Walton  id)  fonft 
fo  »iel  gefagt  ^ab,  ba§  id)  fjoffe,  e§  5tt)etffet  niemanb  bran. 
<Sonbern  ift  ju  ^anbeflen,  trie  man  feline  gefdjidte  leutt 
bretjn  friege.  33nb  ^ie  bieten  tm§  bie  ^eijben  et)n  groffen 
tro£  2)  tonb  fd)mad)  an,  bie  borjetyten ,  f onberlid)  bie  Corner 
itnb  ^riedjen,  gar  nid]t§  gerouft  tjaben,  06  fotidjer  ftanb  ©ott 
gefiete  aber  nid)t,  tinb  Ijaben  bod)  mit  fotidjem  ernft  tmb 
ftet)§,  bie  tungen  fnaben  tmb  metjblin  ;i)  laffen  (ernen  tmb  auff 
^i^en,  ba§  fie  ba^u  gefdjicft  nmrben,  ba§  id)  mid)  tmfer 
S^rtften  fdjemen  mu§,  roenn  id)  bran  bende,  Dnb  f  onberlid) 
cmfer  beutfdjen,  bie  ttitr  fo  gar  ftocf  tinb  tb^ier  finb,  tonb  fagen 
t^tiren  4).  $&  roa0  foCen  bie  fdjukn,  fo  man  nid)t  fofl  genft^ 
lid)  roerben?  bie  luir  bod)  iniffen  ober  l)l)e  ftiffen  foflen,  toie 
eijtt  nottige§  tinb  nii^eg  bing  e§  ift,  tmb  ®ott  fo  angenem, 
roo  etjn  ^iirft,  ^err,  rabman  obber  n)a»  regirn  fott,  gelert 
tmb  gefdiidt  ift,  ben  felben  ftanb  Sfjrtftlid)  511  furen. 

2Benn  nn  g(eid)  (mie  id)  gefagt  b,abe)  fe\)n  feele  mere5), 
t>nb  man  ber  fd)ulen  Dnb  fpradjen  gar  nid)t§  biirfftc  umb 
ber  fdjrtfft  »nb  ©ottt§  lutQen.  (£o  ftere  bod)  atteijit  bife 
terfad)  gnugfam,  bie  afler  beften  fd)u(en  bet)be  fur  Inaben  tmb 
meijblin  an  alien  ortten  auff  511  ridjten,  baS  bie  roellt,  aud) 

1)  gerabt'311.  2j  netjmeu  e-5  mit  mil  auf.  3)  TOdgbtcin.  4)  loogcn. 
5)  b.  ^.  in  un3  m. 

SJ  e  r  I  i  t,   Wartin  ijntfier. 


82  SWortin  Shttfjcr. 

tyfyren  roefltlidjen  flanb  enfferlid)  ju  fyaltcn,  bod)  bebarff  feiner 
gefdjtcfter  menner  unb  fraroen.  £>a<3  bie  menner  luol  regirn 
fiinbcn  ')  (anb  tmb  leutt.  3)te  franicn  iwol  jifjcn  bnb  fyaflten 
ftinben  f)au§,  ftnber  tmb  gefinbe.  9?u  folidje  menner  muff  en 
aiiS  fnaben  merben,  onb  folidje  frcnuen  miiffen  au§  meijblin 
uievben.  Xavuntb  tft§  ju  t()un,  ba3  man  fneblin  unb  meijblin 
baju  red)t  lere  bnb  ouff  jUje.  ^?u  (jab  id)  bvoben  gefagt, 
ber  gemetjn  man  t^ut  f)ie  nid)tg  ju,  fan§  aud)  nidjt,  luiHg 
aud)  ntd) ,  tt)etj§  and)  nidjt,  ^iirpten  onb  Ijerrn  foOtcnS  t()un/ 
abet  fie  ^aben  auffm  fdjlitten  silfa^n/  5"  trinrfen,  t>nb  tjnn 
ber  mumerei)  ~)  $u  laitffen,  unb  finb  bclaben  mit  l)o(jen  iuevd= 
Iid)en  :i)  gefdjefften  be§  feflev§ ,  ber  fiidjen  onb  ber  famer. 
5Jnb  ot>§  ettlidje  gern  tfjetten,  miiffen  fie  bie  anbern  fdjeiucn, 
ba§  fie  nidjt  fur  narren  obber  fe^er  ge^aflten  iwerben. 
2)arumb  luid^  end)  Iteben  9tab^errn  atletjne  t)nn  ber  fyanb 
bleijben ,  ijfjr  fyabt  aud)  rautn  Dnb  fug  4)  ba^u ,  beffer  benn 
$iirften  tinb  ()errn. 

^a  fpridjftu,  (Sijn  igltd)er  mag  feijne  todjtcr  mib  fbne 
iool  felbec  leren  ober  i)()e  jif)en  nut  jud)t.  2lntu>ort.  3li 
man  ft^et  niol,  mie  fid)§  leret  »nb  jeudjt.  3?nb  tueun  bie 
jud)t  aufi§  ^of)eft  getrieben  luivb ,  onb  njot  gerett,  fo  fomptS 
nid)t  ferner,  benn  ba§  et)n  loentg  etjti  eijngejmungen  bnb  erbar 
geberbe  ba  ift,  fonft  b(eijben§  g(et;d)iuol  cijttel  (jol^borfe,  bie 
tuiber  ()te  won  nod)  ba  Don  nnffen  jit  fagen ,  niemanb 
rabtcn  nod)  (jelffen  fonnen.  SBo  man  fie  aber  leret  t>nb 
ijnn  fd)it(en  ober  fonft,  ba  geterte  nnb  jiidjtige  metjfter  imb 
met)fteri)nn  roeren,  ba  bie  fpradjen  unb  anbere  fi'tnft  onb  \}\- 
ftorien  (ereten,  ba  iuurben  fie  fyoven  bie  gefd)td)te  Dnb 


1)  fl'racs.)  foniu'ii      2)  non  ,,imimmeit",    fuf)  tocrflcibni.     3)  nuditigcu. 
4)  rjiite   (»5-lfflPtiIipit. 


9In  bie  ftabfjerrn  otter  ftcbte.  83 

fpriidje  afler  toeHt,  roie  e§  bifer  [tab,  bifetn  retd),  bifem 
$iirften,  bifem  man,  btfem  toetjbe,  gangen  lucre,  tinb  fiinbten 
alfo  ijnn  farmer  geijt,  gleid)  ber  ganfcen  lueflt  ton  anbegtynn, 
mefen,  leben,  rab  tinb  anfd)lege,  gelingen  tinb  tingelingen,  fur 
fid)  faffen,  roie  ti,nn  etym  fpigel,  barau§  fie  benn  tyfyren  f^nn 
fdjicfen  :) ,  »nb  ftcf)  tjnn  ber  luellt  (aufft  ridjten  fiinben  mit 
@otti§  furd)t,  jDaju  toifcig  tnb  fhtg  luerben  au§  ben  fetben 
fjiftorien,  wa§  §u  fitcfyen  Dnb  ju  nteijben  raere  tjnn  biffem 
eufferlidjen  leben,  tinb  anbern  and)  barnad)  rabten  Dnb  regirn. 
1)ie  jud)t  aber  bie  man  bafjetjme  on  fold)e  fdjulen  fur  nimpt, 
bie  luitl  Dn§  loetjfe  mad)en  buid)  etjgen  erfarung,  eb>  ba§  ge^ 
fd)id)t,  fo  finb  raijr  ^unbert  mat  tob,  unb  ^aben  unfer  Ieben= 
long  aUe§  tnbebed)tig  ge^aubelt2),  benu  ju  etygener  erfarung 
ge^ort  oiel  jeljt. 

SBeijI  benn  ba§  iunge  oolrf  mu§  (ecfcn  3)  onb  fpringen, 
obber  tyfye 4)  tt)a§  gn  fdjaffen  fjaben,  ba  e§  luft  tynnen  b^at, 
onb  t)b,m  bartjnn  md)t  ju  njeren  ift,  and]  nid)t  gut  njere,  ba§ 
man§  atteS  weret.  SBarumb  foKt  man  benn  tyfym  nid)t  fotdje 
fd)uten  juridjten  »nb  foldje  funft  fitrtegen?  <£t)ntema(  e§ 
i^t  toon  @otti§  gnaben  a(Ie§  alfo  jugeridjt  ift,  ba§  bie  finber 
mit  luft  tinb  fpiel  teren  funben,  e§  fetyen  fprad)en  obber  anbcr 
!iinft  obber  fyiftorien.  3^nb  ift  je^t  nidjt  mel;r  bie  f)ette  tinb 
ba§  fegfetnr  tinfer  fdjulen,  ba  nnr  ijnnen  getnavtert  finb,  tiber 
ben  Gafuafibug  tinb  temporalibuS  "),  ba  nn'r  bod)  ntd)t§  benn 
etyttel  nid)t§  gelernt  ^aben  burd)  fo  tiiet  fteupen  °),  jittevn, 
angft  tinb  iamer.  9h;mpt  man  fo  tiiet  ^etjt  tinb  mitlje,  ba§ 
man  bie  finber  fptelen  auff  fatten,  ftngen,  tinb  tauten  leret, 
SBarumh  nijmpt  man  nid)t  aud)  fo  uiet  gei)t,  ba§  man  fie 


1)    gejdjicft    niacfien.     2)    ucrricfjtct.     3)    fjitpfen,    tanjen.      4)    inimcr , 
5)   Xetliiiations^   nub   ffoiijiuation?ii6ungen.     6)  fffilagcn. 


84  Martin  Sitttjcr. 

lefcn  tinb  anber  fiinft  (cret,  \vc\)i  fie  iiing  tinb  mitffig,  gefcfjiift 
tinb  litftig  ba  git  finb?  3d)  *&e  fur  mid),  SBenn  id)  finbcr 
I)Ctte  ')  tnb  tierntodjtS,  Sic  miiftcn  niir  nid)t  afleijne  bic 
fpradjen  tinb  fyiftorien  fyoren,  fonbcrn  aud)  fingen,  tinb  bie 
ntufica  mit  bci  gan(jen  inot^ematica  lenten.  !Dcnu  iua§  tft 
bi§  allc§,  benn  el)ttet  finber  fpiet?  barijnncn  bic  5?ried)en 
t)^re  finber  tun*  geijttcn  gogen,  ba  bnrd)  bod)  luunbcr  gefd)irftc 
leitt  ait§  *)  luorben  git  alleitct)  ^ernad)  tiid)tig.  ^a  mie  Ici)b 
ift  mir§  i^t,  ba§  id)  nidjt  ineljr  ^oetcn  nnb  fjiftortcn  gc(efen 
()obe,  tinb  mid)  and)  bic  fetbcn  niemnnb  gclcrnt  Ijat.  .f>abe 
bafur  miift  lefcn  bc§  tcuffct^  brcrf,  bic  ^()i(ofop()o§  tinb  &ot 
pfjiften  mit  groffer  foft,  erf)d)t,  tinb  fdjabcn,  ba^  id)  gnng  fyabe 
bran  an§  gufegcn. 

So  fpridiftu.  Srt  lucr  fan  [cijner  finber  [o  emperen, 
tinb  atte  git  iuncfcrn  giefjen?  <£ie  miiffen  tjm  Ijanfe  bcr  erbeut 
marten  :c.  ^Intirort.  3'f§  bod)  and)  nid)t  mojnc  meijnung, 
ba§  man  fotd)e  frijntcn  anridjtc,  mie  [ic  biSljcr  gnocfen  (tnb, 
ba  ci)n  fnabe  giuen^ig  obber  brci)l"ftg  tar  fjat  nbcr  bent  Xonat 
onb  ^lleranber  :t)  gelernt,  nnb  b^nnod)  ntd)t§  gclernt.  (S3 
ift  tfct  et)tt  anber  tuellt,  »nb  ge()et  anber  §  git. 
9Jteljn  mctjnung  ift,  ba§  man  bic  fnabcn  be«  tag§  ei)n  ftunb 
obber  gn?o  (affc  gu  foldjcr  fd)itle  ge()en,  tinb  nid)t§  bcfte  IDC* 
nigcr  bie  anber  get)t,  tjm  l)anffc  fd)affcn ,  b,anbiucrif  Icvncn, 
tinb  tt>o  gn  man  fie  fjabcn  im'K,  ba§  bei)be§  mit  cijnanbcr 
geljc,  lucijl  ba§  notrf  iung  ift,  tinb  gciuavtcn  fan.  JBringen 
fie  bod)  fonft  mot  gef)cn  mat  fo  nicl  geijt  git,  mit  feulidjcn  4) 
fd)ieffen,  ball  fpiclcn,  tauffen,  tinb  rannuefln  :>). 

fan  ei)n  mcijblin   ia  fo   tiiel  geijt  (jaben,    bag  bc§ 


2ln  bie  SRobljerrn  afler  ficbte.  85 


tage§  etyne  ftunbe  ^ur  fdjufe  gefye,  Dnb  bennod)  fetynS  gefdjefftS 
tjm  fjaufe  tool  roarte,  23erfd)lefft<§  tmb  oertanfcet  rmb  oerfpielet 
e3  bod)  mot  meijr  getjt.  (S3  fetjlet  attetyn  baran,  ba§  man 
ntd)t  tuft  nod)  ernft  bagn  Ijat,  ba§  tunge  uolcf  311  jtljen,  nod) 
ber  roeUt  Ijelffen  Dnb  ratten  mit  fei)nen  leuten.  2)er  teuffe( 
^at  Diet  Iteber  grobe  b(od)e  onb  Dnnitlje  lent,  ba§  ben  menfdjen 
ia  nid)t  ju  root  ge^e  auff  erben. 

2Bitd)e  aber  ber  auSbunb  :)  bar  unter  lucre,  ber  man 
fid)  oerljofft,  ba§  gefdjicfte  leut  fotten  luerben  gu  Icier,  unb 
terertjn,  ^u  prebiger  Dnb  anbern  getftUdjen  emptern,  bie  fott 
man  befte  me^r  nnb  tenger  ba  bei)  taffen,  obber  gan§  bafe(b» 
ju  2)  oerorbenen  .  .  . 

2>arumb  e»  ^ot)e  not  ift,  nid)t  afletjne  ber  tungen  tent 
^atben,  fonbern  aud)  beijber  onfer  ftenbe  geijftttd)  onb  lueUtUd) 
gur  fatten,  ®a§  man  ijnn  bifer  (adjen,  mit  ernft  t>nb  nnn 
ber  §et)t  baju  tlju.  Stuff  ba§  luijrS  nid)t  ()inben  nad),  rt)enn 
tuir§  oerfeumet  fjaben,  DiQeid)t  miiffen  taffen,  ob  ntt)r3  benn 
gerne  t^un  raoQten,  tmb  cmb  fonft  ben  renting3)  »n§  mit 
fdjaben  benffen  taffen  eiuigttd).  2)enn  @ott  erbeut  fid) 
retdjltdj,  onb  retd)t  bie  f)anb  bar  tinb  gibt  baju,  ina§  baju 
ge^oret.  .  . 

2)arumb  Iteben  ^errn,  laft  end)  ba§  raerct  antigen,  ba§ 
©ott  fo  l)od)  ton  end)  fobbert,  ba§  ewer  ampt  fdjntbig  ift, 
ba§  oer  iugent  fo  not  ift,  mtb  be3  luibber  roetlt  nod)  get)  ft 
empern  fan.  2Bi)r  ftnb  lenber  tang  gnug  tjin  finfterntl  uer= 
faulet  onb  oerborben.  3Btr  ftnb  align  tange  gnug 
b  e  n  t  f  d)  e  b  e  ft  t  e  n  g  e  ro  e  f  e  n.  S  a  ft  u  n  §  e  t;  n  in  a  I  and) 
ber  oernunfft  brand)  en,  ba»  ©ott  merrfe  bie  bancfbar* 

1)  —  tie  Sefteit.  2)  bafelb-5  ,^u  =  ebon  ba.ju.  3'>  —  iKcue  :  ugl.  ,,SHiij= 
ling". 


8fi  Martin  I'litfjor. 

felt  fe^ner  giiter ')  unb  anbcr  lanbe  fefyen,  ba§  nn;t  and) 
menfdjen  unb  leute  ftnb,  bie  ettmaS  nufclidjS  enttmebber  toon 
tyljn  lerncn  obcr  fie  leren  fiinben,  ba  mit  and)  burdj  tin 5 
bie  me  lit  gebeffert  raerbe.  3d)  fyabe  ba§  ineync  ge* 
tljan.  3d)  rooflt  tyfye  2)  £)eutfd)em  lanbc  genie  geraten  unb 
gefyolffen  fyaben,  ob  mid)  g(eid)  etttid)  baritber  mevbcn  tieu= 
ad)ten  onb  (oldjen  tveiuen  rab  tjnn  winb  fdjla^en,  nnb  beffevS 
M)  iff  en  iuoflen,  ba§  ntu§  id)  gefd)ef)en  laffen.  ^d)  \ve\j  § 
\vol,  ba§  anbere  fitnbten  beffcr  Ijaben  au§- 
gerid)t,  and)3)  loeijl  fie  fdjmetjgen,  rtdjt  id)§  au§ 
fo  gutt  alt§  id)^  fan.  ©§  ift  t)^e 4)  beffeu  ba(yt  geucb, 
lute  ungefd)irft  e§  and)  feij,  benn  afler  binge  :'J  bauon  ge== 
fdjnjigen.  Unb  bin  ber  fjoffnung,  ©ott  ttcrbe  \jljc. n)  oner 
ettlidje  eiuiecfen,  ba§  nteijn  treiuer  rab  nidjt  gar  ijnn  bie  offdjen 
fatte,  tmb  irerben  anfe^en,  nid)t  ben  ber  e§  rebt,  fonbern  bie 
fad)  fel6i§  beiocgen  unb  fid)  beiuegen  laffen. 

3lm  lelMen  ift  and)  ba<3  mol  §u  bebcnrfen,  alien  ben 
ijenigen  fo  lieb  mtb  luft  (jaben,  ba»  foldje  fdjiilen  nnb  fpradjcn 
ttnn  ®eutfd)en  lanben  anffgertd)t  unb  er^allten  tuerbcn,  ba§ 
man  f(eij§  unb  fofte  nid)t  fpare,  gittte  librareijcn  7)  obber 
bu'djer  b.eufer,  foitbcrlid)  ijitn  ben  groffen  ftcbtcn,  bie  folid)§ 
luot  uermiigen,  juuerfdjaffen.  Denn  fo  ba«  ©uangeliou  unb 
adertet)  fitnft s)  foil  Mctjben,  ntuS  e«  i)I)e  t;nn  biidjcr  unb 
fdjrifft  Uerfaffet  unb  angebunben  '•';  feiju  .  .  .  i>nb  ba§  nid)t 
alleijne  banunb,  ba§  bie  ijcnigcn,  fo  Un§  gei)ftlid)  unb  iuellt= 
ltd)  fiirftefjen  foflen,  511  lefen  unb  ftubirn  fjaben,  fonbern  bai° 
and)  bie  gutcn  biidjeu  befjallten  unb  nidjt  ucrlorcn  Jucrbcn 
fampt  ber  funft  unb  fpradjcn,  fo  \v\jv  it^t  uon  ©ottiS  gnaben 


2(u  bic  SRabtjerrn  otfer  ftebte.  87 

2(ber  tnetyn  rab  ifl  nid)t,  ba§  man  on  tmterfdjieb  affer= 
lety  biidjer  §u  fjauff  vaffe,  unb  nidjt  meljr  gebende,  benn  nur 
auff  bie  mcngc  bnb  fyauffen  biidjer.  3d)  luofft  bie  toal 
brunber  fyaben,  ba§  nidjt  nott  fety,  offer  l^uriften  comment ')/ 
offer  S^eotogen  ©ententtarum  onb  offer  ^§t(ofop§en  Due* 
ftione§,  bub  after  9J?iinicf)e  ©evmoneS  2)  gu  famten.  ^a  ic^ 
iDofft  fotdjen  mift  gan^  au^ftoffen,  ttnb  mit  red)t[d^affenen 
biirfjern  me^ne  tibraret)  t>erforgen,  tinb  gelerte  lent  bariiber 
§u  rab  nemen.  (Siftlirf)  fofft  bie  fyetylige  ft^rtfft  bei)be  auff 
Satetnifrf),  ^riectjtfd),  ©breifd^,  t)nb  2)eutfc^,  unb  ob  fte  nod) 
tjnn  meb.r  fpracfjen  mere,  brt)nnen  fe^n.  j£)arnad)  bte  beften 
auSIeger  onb  bte  ©ffttften  be^be  ^ried)tfd),  ©bretfd),  imb  ^a= 
tetnifd),  luo  id)  fie  finben  fiinbe.  ^arnad)  fo(d)e  bitdjer,  bie 
ju  ben  fpradjen  ju  (ernen  bieiten,  aff§  bie  ^oeten  Dnb  Dra= 
tore§,  nidjt  angefefyen  ob  fie  ^>ei)ben  obber  ©fyriften  mcren, 
^ried)ifd)  obber  ?ateinifd).  SDenn  au§  foldjen  nut§  man  bie 
©rammatica  lernen.  1)aunod)  fofften  fetyn,  bie  biidjer  Don  ben 
freijen  fiinften,  Dnb  fonft  Don  affen  anbern  fiinflen.  3lt  ^c^ 
and)  ber  9ted)t  t>nb  ©rljeneij  faiid)er,  2Biemo(  and)  f)ie  bnter 
ben  Sontntenten  etjner  gutten  ira(  not  ift. 

Wit  ben  fiirnemften  aber  foflten  fet^n  bie  Gfjrontd'en  bnb 
,'piftorten,  njalerlet)  3j  fpradjen  man  fjaben  fiinbe,  ®enn  bie 
felben  tounber  nii§  finb,  ber  lyefft  lauff  gu  erfennen  tonb  §u 
regiren,  ^a  and)  ©otti§  nwnber  »nb  roerd1  311  fe^en,  D  luie 
mandje  fet)ne  gefd)id)te  unb  fpriidje  fofft  man  i(jt  fjaben,  bie 
t)iin  2)eutfd)en  lanben  gefdjeljen  »nb  gangen  finb,  ber  n)i)r 
i|jt  gar  feijtt§  miff  en,  ba§  madjt,  niemonb  ift  ba  geiuefen,  ber 
fie  befdjrieben,  ober  ob  fie  fdjon  befdjrteben  geiueft  lueren, 

l)  ISrldutcritugeu  (flier  =  eommentarii).  2)  ijsrcbigtcn.  :!)  9lu-J 
mt)b.  Avasc  <ler  lei  b.  i.  nuK-  ber  ^Xrt ;  ugl.  ,,H'cIrf)crIci". 


in  ilutfier. 

niemanb  bte  bitdjer  gefyattten  b,at,  barumb  man  aud)  toon  tm§ 
$)eutfd)en  nid)t3  U)ei)3  nnn  anbcrn  lanben,  Dnb  ntiiffen  afler 
toeUt  bie  'Deutfdjen  beftien  f)et)ffen,  bie  nid)t3  ntefyr  fiinben, 
benn  friegen  Dnb  freffen  Dnb  fauffeu.  2lber  bie  $ried)tfd)en 
Dnb  £atcintfd)en,  %a  aud)  bte  Gbreifdjen  fyabcu  i)()r  bing  !) 
fo  gnam  tnb  fleijffig  befdjrieben ,  ba§,  luo  aud)  '2)  ei)n  ftetjb 
ober  ftnb  etliwa^  fouberltd)§  getfyan  obber  gerebt  b,at,  ba§  nutS 
atle  meflt  (efen  onb  lutffcn,  bie  lueijt  (tub  wt;r  3)eut[d)en  nod) 
^mer  Xeutfdjen,  »nb  luoQen  beutfdje  bletjben. 

2Bei)t  nnS  benn  t^t  ©olt  fo  gnebiglid)  beratten  b,at,  in  it 
afler  fiitle,  beijbe  ber  funft,  gelerler  leutte  nnb  biid)er,  fo  iftS 
ge^t,  ba§  \v\j\:  ernbten  unb  et;nfd)net)tten  bal  befte,  bal  tutjr 
fitnbpn,  finb  fdjelje  famten ,  bamit  totyr  cttraaS  be^allten  auff 
ba§  jufunfftigc  ton  bifen  gitlben  taren  :t),  Dnb  nid)t  bife  rci;d)e 
ernbte  uerfeunten.  Xenn  e§  ju  beforgen  ift,  unb  i^t  fdjon 
nnober  anfetjet,  ba§  man  ijiuer  neiu  unb  anber  bitdjer  mad)t, 
ba§  511  (e(jt  ba  tyjn  fome,  ba§  burd)  be§  teuffell  roerrf,  bie 
gntten  biidjcr,  fo  i£t  burd)  ben  brurf  erfnc  bvad)t  finb, 
lutDberumb  miterbrudt  luerben,  mtb  bte  lofen  ^etjlofen  bitd)cr 
toon  nnnitfcen  unb  toden  bingen  nnber  eijn  veiffen  tmb  alle 
nnnrfel  fuflen  .  .  . 

3)er  ^alben  bit  id)  eud)  metjtte  lieben  b,errtt,  luoflet  bife 
ntetjne  treite  unb  fletj§,  betj  eud)  laffen  frud)t  fdjaffen.  iBnb 
ob  ettlid)  luerctt,  bte  mid)  511  geringe  bafitr  b/telten,  bay  fie 
rabt§  foQteu  leben  .  .  .  bie  luolten  bod)  ba§  anfeljen, 
id)  nid)t  ba§  metjne,  fonbern  alietjn  bc§ 
ganljen  <J)eutfd)en  (anbS  gliirf  unb  I)ci)l  fttdje. 
i>nb  ob  id)  fd)on  e>)n  narr  tucve,  Dnb  treffc  bod)  ma?  gut§, 
follt?  ij(;e  fcijitcm  iucijfen  eiju  fdjanbe  bunrfeu,  ntir  ,^u  folgen. 

1)        «e(ri)trf;te.      ^)  and;  n  u  r.    3i  3ulitl  ,  VU'hifimin-. 


S(u§  bee  luslegung  be3  101.  $jalm§.  89 

23nb  ob  id)  gletyd)  etjn  Siirrfe  tinb  ^>ei)be  roere,  fo  man  bod) 
ftfjer,  ba§  nidjt  mir  baraitS  fan  ber  nu§  fomen,  fonbern  ben 
Sfyriften,  foflen  (ie  bod)  biflid)  metynen  bienft  nidjt  Deradjten. 
(53  fyat  rool  elje  mal3  ctyn  narr  ba3  gu  geraten,  benn  etjn 
ganger  rabt  ber  Hugen.  Sttofe  mufte  fid)  con  Set^vo  J) 
leien  laffen. 

^)te  mit  befUlj  id)  eud)  ade  @otti§  gnaben,  ber  njoflt 
eur  fjer^en  erroetydjen  onb  anjiinben,  ba§  fie  fid)  ber  annen, 
etenben,  oevlaffenen,  iitgent  mit  ernft  annemen,  onb  biird) 
©ottlidje  ^itffe,  tj^n  rabten  unb  fyelfen  ju  feligem  unb  G()rift= 
lidjem  regiment  3)eutfd)el  Ianb§  an  letjb  Dnb  feel  mit  atler 
fiifte,  Dnb  tberflu§  gu  lob  tmb  e()ren  ®ott  bem  nater  burd) 
Sefum  (S^riftum  Dnfern  ^ei)lanb.  5lmen. 


7.  2(u§  ber  2lu§Ieguug  be§  101.  <|5falm8.  1534. 

3in  neuer  Sdireibiueife,  abet  Iaut»  unb  roortgetreu  nac^   bem  llrbrucf :    ,,Xer 

Cl  <pfolm  bur*  2).  Wart.  Sutl).  ^luSgelegt.  SSittemberg  MDXXXY".  Mm  gdjlufje: 

,,@ebruc!t  ju  iStttemberg,  burcf)  ©anS  Sufft.  2JJ2)  XXXV." 

,,ltitter  ben  ffajftfdjen  ©djrtften  be§  beutji^en  Sflan= 
n  e  §  i'utfier,"  jo  lautet  ba§  Urtcit  SiSftling  (Sutler,  2.  8Cuf(., 
S3b.  2,  305),  ,,gcbit^rt  btefer  Sdjrtft  cine  ber  crften  Steflcn  .  .  ' 
er  fjat  ^ier  bejonber»  baS  lueltlicfje  Regiment,  ba§  5S  e  r=» 
t)  a  1 1  e  n  b  e  r  3t  e  g  e  it  t  e  n ,  baSXreibcn  i  f)  r  e  r  9{  a  t  e 
unb  §  o  f  I  e  u  t  e  it.  j.  tu.  Dorgenommen.  (? r  iui(l  fie  auf 
©ritnb  ber  ^jalmtoorte  on  ifjre  s£flid)ten  maljnen  unb  tf)ueu 
bie  SSerfe^rtfjeiten  nnb  i'after,  mit  benen  in  ifjrem  (stanb  unb 
SBeruf  511  fampfen  jei,  Dor  ^tugen  fuf)ren.  —  Sn  oil  biejen  33c= 
tracfjtitngeu  rebet  cr  uidjt  bio}]  aul  bem  SBibeltuort  ^erau§, 
fonbern  au§  allgentein  menfcfjltdiem  fittlirijem  ^erftaub  unb  9Si^; 
fo  entfprad)  e$  ieinen  allgemeinen  (^nmbfaUcn  itber  bie  y(\tf* 


90  9Karttn  Sutler. 

faff  ting  bcr  fittlidjeu  93erf)ciltniffe  nub  Crbuuugcu  be* 
-  3)ie  Uebcrfdjrifteu  git  bcit  aitsgcmaljltcu  ?lbfd)ititten  bcr  fcfjr 
umfongrcid^ctt  Sdirift  [tub  nad)  9feubaitcr$  93orgnug  au§  ShttfjerS 
Jcjte  gemafjlt. 


1.  $te  9Jiciftcr 

...  ^n  bcr  SSelt  gcljct  es  alfo  git  ,  bafi  feiner  fo  grob  2) 
obcr  uugcfd)irft  ift,  or  nicittet,  mo  er  im  SRegimeitt  3)  marc,  cr 
moftt*  gar  fOftlid)4)  ntariien,  nub  Itifjtei  tfjm  gar  indjtv  gcfaflcn, 
ma§  anberc  iitt  SJcgimcttt  niad;cu;  gletrfjmie  jeitcr  Mucriit  in  bcr 
Momobicu  Xercntii  5)  mitufdit  itnb  ipririjt  :  ",'ldi  id)  joflt  ciu 
StOnig  morbcn  jcitt!  Hub  9(bfalom  fprad)  l)iutcr  jcttiem  ^ater 
Tauib  ,^t  ben  93iirgcnt  $*rael:  '')  2u  I)aft  moljl  gutc  3ad)cn, 
aber  c^  ift  Horn  fiiMttgc  titcntaitb  tocrorbcut,  bcr  bid)  iicrljfirc. 
9(d),  baf;  id)  ba»  SRcgimciit  int  1'nnbc  Ijdttc,  itnb  iniifUeit  atlc 
©adieu  fur  mid)  t'onimcn,  mic  gar  gut  %'d)t  rnndt  id) 
Tjalteu  etc. 

Tac;  ftub  bic  SJiciftcr  Slitglinge  T),  bio  bivo  'Kofj  (fur  grofjcr 
2Beiv()cit)  im  .sotuteru  giiitnteu  ffluueu  nub  utdjt?  nte^r  fihtnett, 
beun  aubcre  I'cutc  urtcileu  ttub  nteiftcru;  uiib  menu  fie  eo  iu  bic 
§aub  fricgcu,  fo  gefycts  afleS  gugrttitbc  mit  itjueu,  gleidjmie  man 
fprid)t:  3l5cr  bent  Spiel  gitfielict,  bcr  fanitv  am  beften.  Jenn 
fie  nteinen,  mo  fie  bie  ftugcf  in  bie  .viaub  friegtcu  ,  mofltcn  fie 
mof)I  gmiMf  Segcl  trcffcu  ,  ba  bod)  nnr  ncnue  aiif  bcr  Vcid)  s) 
ftcdeu,  b\*  fie  crfadreu,  bnf;  ucbcu  bcr  Acidic  and)  eitt  3Scg  bei* 
l)in  geliet. 

1)  2;e  fjlfloitbo  iB.'tcacfitunn    fldit   won  her  ?l:i*U';v.i!t^  beS  1.  93.  nu-s  : 
,,93on  ©nabc  nub  firaft  null  id)  finflcn  unb  bir,  J^crr,  lobjanen." 

2)  plump,  uuucniuuftiiv     •'!)  Icitenbcr  Stetlitiiii    (SJffliennig).     •!•  trcff- 
licfi  ,    fjcrrlicf).     5)    ^m    ^(jorinio     1,  "2.  20:    o.    rc^a-i     nn1  CSSL-    .>|Mirtuit! 
(!)  •!.  3am.  15,  3  u.  4.    7)  i.'iobliiuvMnort  I'lttlior-;,  iuto  SI  i  fi  1  1  itnb  ft  I  ii  \\  I  i  n. 


Wciftfr  liter  troittfrf),  u  if  fin  Ittcl.    H)  t\'o 
aljb.   mlib.   leich 


$>ie  SWetftcr  ftlflglinge.  ill 

Sold)c  9ftenfd)en  loben  nub  bnnfen  ©otte  nidjt,  mciuen  and) 
nid)t,  bafj  e§  ©otte*  ©abe  fei,  ober  baf]  fie  ©otte  brumb  foflten 
bitten  nub  anrufen,  fonbern  fiub  bcrmeffen  nub  benfen,  iljrc 
SSernunft  uub  S$d§f)eit  fei  fo  geroijj,  bafj  ifjiteu  utdjt  feilcit 
fftnne,  unb  fie  ttJoflen  bie  Gfjrc  nub  Shifjm  batton  Ijabcu,  baft 
fie  niof)t  fur  anbern  regiern  unb  afle3  gut  madjen  fbnnen;  ge* 
robe  al§  joKte  ber  gute  9)iann  (ber  uufcr  §err  ©ott  I)ei|V) 
mi'tBtg  ft^en  unb  uid)t  babci  fein,  tt?o  man  etiuaS  0)ut»  madjcn 
rtJttt.  @o  tfjitt  er  benn  alfo  unb  fieljet  burd)  bie  finger  unb 
Itifjt  bie  9JJeufd)en!iubev  ben  Jnrm  ,^n  93a(n)Ion  nermeffentlid) 
aufaf)en  unb  modjen;  barnad)  fompt  er  bretn  unb  gerftreuet  fie 
unb  mad)t§  atle>3  gnuidit,  baB  and)  feiner  me  fir  nerftdiet,  tua-o 
ber  (inber  fagt.  Uub  gefdjidjt  ifjnen  reri)t,  ttctt  fie  (^iott  aito 
if)rem  3?at  fd)Itef5en  uub  ttiotlen  ©otte  gfctdj  fefb§  ffng  gnug 
fein  unb  bie  Sfjrc  baDon  fjaben,  bie  ®ott  alfein  gcbiit)rt. 

3d)  Ijabe  oft,  ba  id)  nod)  int  Stloftcr  luar,  tueifc  unb  ber* 
nuuftige  ^cute  gefef)eu  uub  f)5rcn  ratfd)taf)en ,  bie  c§  alfo  ge* 
lualtig,  gciuiB  uub  fdjbn  furfegteu  ') ,  bafj  id)  badjte,  ce  tuiire 
unmiigtid),  bafj  e§  feilen  fi'tnbc.  @i,  fprnd)  id),  ba§  I)at  §aube 
nnb  Jvflf]e ,  ba§  lebt  bod);  unb  fidier  f)iclt  id)§  bafur,  al§ 
lt)are  e§  bereit  gefdjefjen  unb  ftiiube  ba  fur  Vfiigen.  9Iber 
ba  man§  augrcif 2)  unb  in§  3Berf  brtngcn  ttmtlt,  ba  giugc*  bod) 
fo  fd)aublid)  gnri'id,  uub  Juarb  ber  fdjihte  lebcnbtge  9?atfd)lag 
Diet  nidjtiger  benn  cut  Sraum  ober  Srfiatte  ift,  unb  mnfjtc 
fagen:  Sof)(ait,  ift  ba§  etu  Jraum  getucft,  fo  luniaffe  fid)  ber 
Seufet  auf  t)itbfd)e,  fdione  ?")tatfd)lage.  2.lMe  gar  tft§  bod)  a(fc§ 
cite!  8diein  unb  ©feinen,  too  ©ott  nidjt  mit  im  Spiel  ift. 

©arnarf)  lernt  id)  ben  Sprndi  Safomouii?  ^rouerb.  S: 
f,4Hein  ift  bcibe")  ber  ^Kat  nub  bie  2f)at",  uub  Sanct  ^aitfus 
1.  ftor.  8:  ^©er  ba  pffan^t,  ift  uidp;  ber  ba  begeufjt,  and) 
nid)t(?;  fonberu  @ott  iftl,  berc(  QJebeihen  gicbt."  Wber  SJienfdien* 

1)  i- J  (beit  ^(an)  tun- ,  barteiitcit.  .2)  (^rat.)  midriff.  3)  6eit»e  ,  >, 
unb  Joino^I .  .  all-  nucfj". 


02  9Jtovtin  Sutler. 

finbcr  g(ciuben3  nidjt,  bis  fie  c3  crfafjrcn ;  fonbcrn,  tucnn  fie 
raten  fiinnen,  fo  benfcit  fie,  bie  £l)at  ntiiffc  roof)!  fominen.  28ic 
fauns  fetlcn?  fagen  fie.  G»  ift  fo  gercifi,  al3  baft  fieben  nub 
brci  jefjeu  inadjcn.  Hub  toafyr  iftS,  matfjcntatiee,  nod)  ber  .3 a  1)1 
itub  9?ed)itung,  macfjcu  fieben  unb  brci  gerabe  jefycn,  nub  feilet 
nidjt,  ber  3tat  ift  troffen;  aber  pf)t)fice,  nad)  ber  Sfjat  obcr  im 
28crf,  ba  gcf)ct>?  alfo,  baft  ©ott  faun  bie  fiebeu  3tiicf  in  eiu 
Stiicf  fdjinelseu  uub  aiiv  fiebeu  eiu^  mactjen  ;  tuiebentmb ,  bie 
brci  teileu  in  breifjig :  fo  finb§  bettn  nicfjt  ute()v  bie  geioiffe  jcljen 
in  ber  2f)at,  bie  C'3  nor  toarcn  ini  9iat.  Sllio  Ijatt  id)  inol)t 
rairb  cS  p  iiofe  and)  (vtge()en,  benn  id)  311  £<ofe  uidjt  gciocft, 
and)  uid)t  begcTjrc  311  fein.  0ott  bcljitte  mid)  lueiter.  ^Iber  an 
ben  (Sjempelu  ift»  out  311  merfen. 

911s  '),  ber  s$apft  illeineny  uub  ber  S'i^nig  toon  5raufrctd) 
fatten  ben  Maifer  fur  S4?at)ia  2)  gauj  gctuif;  uub  fuute  itjueu  uidit 
fcileu.  Sie  fyattenS  and)  gercdjent,  bnfj  fieben  uub  brei  inufjtcn 
3el;en  iuad)eu.  9(ber  \va%  fur  eine  2l)at  folgete  auf  foldjen  3fat, 
ba?  fjaben  fie  betbe  inob^I  erfafjreu.  SSie  fd)htgcn  bie  lucifou 
SSencbiger  etucit  Jycil  3)  mil  ilirem  geiuiffen  iWat  luiber  Maifer 
SJianmitiau  4).  9ldc  .'oiftorien  fiub  jold)er  Gtempel  tootl.  Unb 
roer  ^u  .'gofe  ift,  ber  foil  ")  freitid)  bet  alien  iiOnigen  uub  Jyiirften 
tiigtid)  foldjer  (5j;empei  gnug  eifal)rcn.  Tenit  ba  fit3t  ber  ftiutig 
ober  5iirft  fur  fid)  felb»  loeife  uub  flug  uub  liat  bio  2ad)c  gefaffet 
bet  alien  fiinf  3ipfdn  ")•  ^0311  fontpt  benn  eiu  3ul'i]ift  ')  fber 
,"snrift  utit  feiuem  '^nd)  uub  ftnbct  bas  3ied)t  Ijiiufig  "j  brinnen 
gejdiricben,  geiutfj  uub  flar,  baf>  nid)t  feilen  faun.  Taruadi  eiu 
grofjer  .'oaus,  bent  bas  .vniitpt  toiel  311  flein  ift  fur  grower  s^er* 
nuuft  nub  33eisb,eit,  ber  fiubety  int  natiirlidicn  ")ied)t  fo  feft  gc--- 
griittbet  uub  tief  getunr3elt,  bafj  alle  93olt  nidit  foitue  nmbreifjen 
liinten  fie  ^nfamtnen  nub  bombt  v)  bie  grofje  ©lode  utit 


®ie  SReifter  JKflgtinge.  93 

jit,  b.  i.  cut  33ifrf)of,  ^ralat,  SfyeoIognS,  cr  fei  fel&§  ')  getuad)fen 
ober  fonft  gemad)t,  ber  bringt  ©otte3  28ort  unb  bie  Jpeilige 
Sdjrift.  £>ie  mufj  bet  Seufel  felbs  tueidjcn  unb  bie  Sadjen 
redjt,  btflig,  gut,  and)  glHtlid)  baju,  fein  laffen. 

Sa  fij?cn  benn  bie  bier  Sanlen  be§  SOnigreirf^  ober  gi'trftcn* 
tumbo ,  bie  h?ot)I  ben  .spintmet  and)  tragcn  fOnntcn,  luo  &ott 
ifjrer  2Bei§^eit  jold)§  bcfet)Icn  ttJottt.  £Me  iff  i^r  feiner,  ber 
I)inanf  gen  Jgimmet  jeufjete  unb  fitdjte  9Jat  unb  2^at  bei  ©ott. 
®enn  fie  ftnb  enttucber  fo  gottlojc  Scute,  ba§  fie  il)r  ©cjuiffen 
nicfjt 2)  betcn  nod)  rufcn  lafjt,  ober  ftnb  itjrcr  28ei§t)eit  unb 
<3ad)cn  alfo  gcttjifj  unb  ftdjer,  bafj  fie  e§  »erad)t(id)  oergeffen, 
als  bie  e§  3)  nid)t§  bebitrfen,  ober  ftnb  fouft  alfo  geico^net  311 
ratfd)ta!)en ,  in  tf)rcm  Unglaubeu  Derftarrct.  Sltfo  ntu§  benn 
unfer  $err  ($ott  bictoeit  broben  mitfsig  fi^en  unb  tar  4)  in  foldjer 
t'htgen  Scute  9?at  nid)t  fonuncn;  unb  frfjiuafect  biemcil  ntit  fcinem 
Sngcl  Gabriel  unb  fpridit :  Stebcr,  >t)a§  madjcn  bie  lueifen  Seute 
in  ber  9{atftuben,  baft  fie  un»  nid)t  and)  ntit  in  itjrcn  Wat  net)* 
men?  Sic  fottten  tuo^l  nod)  einmat  luollen  ben  3"nrm  ju  93abt)ton 
baiten.  Sieber  GJabriet,  fab,r  fn'n  unb  ntmnt  S^faiam  mtt  ®ir 
unb  Iic»  it)n  cine  f)etmftd)e  Section  pm  Jycnfter  b^incin  unb 
fprid) :  9JJit  feb,enbcn  3htgen  fottt  ifjr  nid)t»  fc^cu,  ntit  IjBrcnbcn 
Cb,ren  foOt  ib,r  ntd)t§  IjOren,  mtt  tierftanbtgem  ^erjcn  foHt  if)r 
ntd)t«  Dcrftcljcn;  befdjlicfjt  eincn  9tat  unb  tuerbe  nid)t§  brau§, 
berebct  miteinauber  unb  Befte^e  nidjt§ ;  benn  ntcin  ift  beibc  9?at 
unb  Jf)at.  Et  factum  est  ita.  @o  folio  fein  .  .  . 

So  fei  uu  ba§  bie  erftc  Scljre  uub  SSerma^nung  an§  biefcm 
$falm,  bafj  cin  ^-iivft  ober  .s^erre  Icrue  nub  tt)iffe,  baft  frontnt 
C^cfiube,  trcue  Wiener  nnb  gut  SiVgtntent  ©otte^  ©abe  fei  unb 
cine  grofee  ©abe;  nnb  fein  IjiMjefter  Sd)a|5  fei,  rao  cr  cin,  jtueeUf 
brci  treuer  Scanner  ^n  Mofe  ober  in  SIntpten  bat  (uiic  loot)!  bag 
pict  ift)  unb  Wott  bafur  banfe  mtt  S3itte,  bafj  er  i()m  fold)en 
Sdjajj  crf)atte  nnb  bcffere. 

1)  6.  f).  oljne  er,',iel)iimi  (?).  a'i  im  Triict  nit.  3)  (©enet.)  bcfiett. 
4 1  iDasit. 


94  SKartin  ilutyer. 

2.  $on  OJottcS  $tanfccrlenten. 

(S5ott  Ijat  jnjcterlei  Sentc  auf  Srben  iit  allerlet  Staitbcn.  Gt* 
lid)e  tjaben  einen  fonberlidjen  (Sternen ')  fiiv  Wott,  luetdje  er 
felb§  leljret  unb  ertuedt,  line  er  fie  fjabett  tuttl.  'Jiefelben  fjaben 
and)  atSbenn  guten  $iMnb  auf  Srbcu  nub,  toic  mnn§  itenuet, 
Wli'tct  nub  Siet-j.  28i>3  fie  anfa()en,  bn3  gefjet  fort,  itnb  lucitit 
alle  SBclt  bomiber  ftrebott  foflt,  fo  mitfj  e*  l)inaitc>  intgelitubert. 
Icnn  Wott,  bcr^  ib,ncu  in-3  §erj  giebt,  iljren  Sinn  nub  9Jhit 
treibt,  ber  gicbt'3  itjncn  iiurf)  in  bie  £wnbe,  bnfs  e-J  gefd)e{)oit  nub 
au^geridjt  lucrbeu  mnfj;  al§  *\  Sainfou,  Xauib,  ^ojaba  8)  nub 
bergteidjen.  Hub  itidjt  alletu  gicbt  or  ^mucUen  fold)e  I'eute  uittor 
jetnent  $olf,  fonbern  and)  unter  bcit  Wottlofeu  uub  .\>eibeu ;  unb 
nid)t  alleiu  tit  ;vuvfteitftanbcti,  foitbent  and)  in  SBitrgent,  S3aitrn 
unb  §attbiwerl§ftanben ;  al%,  in  ^erfenlanb  ben  MOntg  (Sijntni 
in  0ried)eit  *')  ben  Jyiirftcn  2()einiftocle^  nub  ^((oj;anbriun 
•JKagmtm,  bet  ben  SROntent  ?tuguftunt,  5>efpai"iannni  :c.,  item  in 
Siirien  gab  er  bnrd)  ben  cintgen  5)  SDionn  sJiacinan  °)  a(Ie» 
§cU  unb  &(M.  Soldje  Petite  Ijetjje  id)  ntd)t  ge^ugene  ober  gc» 
ntadjte,  fonbern  gcfdiaffcne  ')  itnb  von  ©ott  getriebene  s)  Jyiirften 
ober  i^crnt. 

2tefe  ftttb  alfo  gefdjictte  Seute,  bafi  fie  ntdit  Die!  i'ehrenia 
nod)  (Sd)reibetto  9)  bebiirfcn,  )ua»  unb  lute  fie  tfjun  follen,  uub 
ef)e  man  fie  Icfjret,  lua^  fie  tljun  fotleu,  fjabeu  fie  eo  t]et()an, 
of)it  baf;  10)  fie  bebiirfen  ©otte§  ii>ort,  bao  fie  le()re  fold)  ifjr 
&IM  unb  grofje  Jljaten  05otte  ^ufdjretben  unb  ilnn  bie  Irfyre 
geben,  Don  bem  fie  e§  fjabeu,  nub  fid)  fclber  uid)t  Dreifen  nod) 
riUjnten,  iue[d)C'  fie  ofjn  Wotte?  SSort  nidit  tlntit  nod)  ,^u  tlutn 
luiffen,  barumb  and)  felten  ein  gut  (fnbe  neliinen,  luie  alle  Vi' 
ftorien  ^eitgen.  VII3,  ber  lueiblidje  ")  Mrieger  .'oannibal  l)at  uon 


*ou  (SottcS  SSunberlcutcii.  95 

nicmanb  gclentt,  tt>ie  cr  bio  SRtfmer  bcfriegen  itnb  jo  greulid) 
jdjlafjen  jottt;  bcitu  er  fjatte  ben  recljteit  Sflieijter  unb  (Sdjrift ') 
im  ^er^en  unb  tljSt  aHe3,  cb,e  man  if)n  Ijatte  hint  tefjren;  tfjat 
and)  rooljl  Unber  aller  anber  SBeijen  9iat  mtb  Seljre. 

Itnb  id)  mujj  Ijte  jum  (Sjempel  er^a^en,  »ua3  Gicero  baoon 
Jd)rei6t2j,  roic  bafj  Cannibal,  ba  cr  jinn  grofjcn  9(ntiod)o  gc^ 
flofyen  war  limb  ipillfe  toibcr  bic  5R5mcr,  unb  tjerrltd)  gctjaltcu 
n>ar,  ift  bajclb^  gemeft  cin  bcrufymbtcr  ^^t(ojopl)iiv,  s^I)ormio, 
bcr  niarb  gcforbert  torn  ?(ntiod)o,  ba§  Cannibal  it)it  fottt  fjflrrn. 
Unb  ^fjormio  betueiict  jeine  Sfnnft,  prcbigt  etlid)e  Stnnbe  Don 
.Slriegcn,  Don  Ajanptlenten,  tote  fie  gejd)icft  join  fotlten,  unb  roa§ 
einem  guten  Sriegcr  pftitnbe  20.  5(Ii?  nit  bie  anbern  otic  foldje 
^rebigte  3)  f)orfj  lobten  unb  nntnberten,  fragt  MnttodjuS  .sjanni, 
balcm,  >oie  c§  i^m  gefiele;  fprad)  Cannibal:  ,,S^)  fy&b  inein 
Sage  bid  alter  barren  gefe^en,  abcr  leincn  jo  grofjen  al^  bicjen 
^Sfjonnion."  Sold)  Slnttoort  lobt  (Sicero  unb  jpridjt:  63  umr 
njafjrlid)  red)t.  Cannibal  Ijattc  bie  9ti5mer,  jo  ade  2Mt  jioungcn, 
jo  lange  unb  ojt  befriegt  unb  gefdjlagen,  unb  ^fjonnio  iuotlt 
i^n  le^ren  friegen,  ber  bod)  jelb^  jein  i'ebtag  nie  fein  §eer  nodi 
SScb^r  gejet)en  ^attc. 

§ie  ijt  ber  <5d)ulcr  gar  unglctdjer  3CII9  9c!l°n  4)  jold)cm 
SJlcijtcr,  unb  hjenn  ^?ljormio  gleid)  aitj§  bejte  gemujjt  unb  cr* 
faf)ren  Ijiittc,  loa^  trieg  jei  unb  inie  man  friegen  jotlt,  unb 
biflig  ber  Sunjt  cin  SSJJcifter  f)icf;e,  jo  jottt  er  bcnnod)  Cannibal 
nid)t  §um  ©djitfer  fur  fid)  nef)mcn,  foubcrn  jcin  93aretlin  fur 
if)m  ab,^ief)en  nub  fprcd)cn :  ,,1'ieber  £>err  ^oftor  in  Stricgi?* 
pnbcln."  ®enn  Cannibal  luar  nid)t  gefdiaffcn,  ban  cr  cin 
SdjiUer  jein  jollt  in  ^ricg§f)anbeln,  jonbern  anbere  jotltcn  won 
if)in  lernen  .  .  .  Sonft  gel)ct§  un'e  man  jagt:  (Si  Icljret  bae 
.Ywfjn  unb  bic  Sou  mciftert  @ott.  ^ilc^eit  bie  SBclt  uol(  ift 
joldjcr  ^>f)ormion  in  alien  Sta'nben,  unb  fjetfjen  ^Jeeifter  itliigcl 

i;  fictirc,  isorfcfirift.  2>  Ue  or.  11,  18,  75.  3)  (Sinn.)  mtjb.  jiredigate. 
4)  (m.  Sat.)  flfgeniiDi-r. 


90  Warttn  Sutfjcr. 

bcr  fd)iinblid)e'),  fd)iib(id)e  TOann,  bcr  al(c3  beffer  fann  itub  ift 
bod)  nid)t  bcr  9Raun  *).  Unb  tuctm  an  JoannibalS  Statt  gefefct 
niarcn  gctncft  fwnbcrt  anbcrc,  bic  gteid)  .Sjanmbalei  Stcirfc, 
SD^ut,  SBolf,  ftnnft,  SRiiftiutg  itnb  alleS  gefyabt  fatten  uitb 
nod)  mefyr:  fo  fatten  ftp  bod)  aflcfampt  itnb  ifyr  feincr  ba3  tfynit 
ino'gcn,  ba3  Jpanntbal  getfjan  t)ot;  trie  bcnn  feiner  ine^r  511 
ftnrttjano,  and)  fnn  Srubcr  fclbc^  ttid)t,  licrntodjte,  lucber  ^ttbor 
nod)  t)crnad)  .  .  .  ©ottc§  SBitnbpr  crbcn  ttidit  uitb  finb  and) 
nid)t  uttfcr  etgcn  nod)  ntt§  nntcrtuorfcn  ,  trie  bic  Witter,  ,£>aitv 
nnb  ,s:>of.  03ott  tuid  frei  fein,  foldjer  SBitnbcrlettte  itnb  Sbcl* 
ftetne  311  fleben,  tDcnn,  luo  nnb  luent  er  unU 

9Ufo  ftnbet  man  in  adcrlei  ©tattbcn  ^lUDeUcn  fitvbnnbigc  3)> 
gcfd)tcftc  SlKanncr  fnr  alien  anbern,  nnb  nnter  ben  Jfnaben  obcr 
i.'et)rjnngcn  eincn,  bcr  nteljr  Icrnt  in  cincm  -Ta^e,  bcnn  rin  anber 
in  fihtf  oafyrcn.  2)?ond)er,  tucnn  er§  anftcljet,  fo  fann  cv3, 
cjreiftv  an  nnb  gefyet  iftm  fein  adc,  ba  ein  anbcr  fein  Scbtagc 
lernet  nnb  crbett  4),  ntadjto  bennod)  nimmermef)r  fo  gnt.  Gr  r) 
Jyaln'an  toon  ^eili^  War  fein  ®oftor  tin  ^edjtcn,  abcr  inenn  er 
eine  Sad)e  f)L^rctc,  riet  cr  f)tn^n  nnb  traf  ben  3ll)CC^/  oa  ionft 
mot)!  ettua  cin  Softer  I)atte  follcn  tanfcHb  IMatter  nmbfitdjen 
nnb  bennod)  nieltcidit  bay  iMatt  fattm  treffcn.  ^arntnd?  (£r 
tuar  nid)t  cin  gelefyrct,  nod)  erjogen,  fonbern  cin  gefdjaffencr 
^nrtft  nnb  borft  ")  fcinc^  ^fjonnion-o  ntriit,  bcr  torn  lange  prc= 
btgt  tout  fdjarfen  obcr  [tumpfen,  Don  fdjlcdjtem  ")  obcr  frnntincn 


Jyricbrid)  fcltger,  .finrfitrft  ,^t  Sad)fcn,  umr  ge* 
fd)affcn,  bafj  er  fein  follt  ein  trcifcr  fti'trft  'in  fyncbc  .]n  rcgtcrcn  nnb 
f)ait'3[)altcn,  unc  er  benn  and)  311  fciner  3c't  ll'ar  'nt  riUnifri)cn 
3{ciri),  tuie  man  fpridjt,  Lux  mundi.  Xcr  fjattc  bic  SSJeife  nuic 
id)  t)crnad)  erfatjren  dab  Don  bcncn,  fo  nmb  ifiitcn  s)  gcmcft), 

1)  icfianbenb,  Idfternb.  2>  3{eim  !  (R'ol)l  fpridjiuortl.')  S)  au?gejcid)iietr  ; 
Dill.  ,,Qii-;biinbifl"  Bon  bcm  bcr  fauflicfien  SBaro  oornftuiiibnifn  Stiitf.  4),  nib.) 
arbfit(et).  5)  S.?or  Sigenn.  —  .C^crr"  icr  Sivrit  ini  Oc'ib.=2.)  ('•)  ftcburfte. 
7)  flrabnn.  S)  —  itjn  fnhb.  inanl 


3BunberIeuten.  97 

baft  er  feine  State  liefj  roten,  unb  tfyat  er  gleidjrooljl  bag  SBiber* 
fpiel  ') ,  bod)  ntit  fotdjer  SBornunft  unb  (Srunb ,  bafj  fie  nid)t 
funten  bcmribcr  rcbeit.  9ht  tjatte  et  fotd)§  nid)t  gelernt,  war 
aud)  nidjt  baju  erjogen,  fonbern  e3  ftecfet  jutjor  in  ifym.  llnb 
nn'enjof)!  etlidje  grofjen  unb  met  ^f)ormtone§  if)tn  nad)  bent  3\\ 
griffon,  fatten  if)it  gern  geregiert,  fo  fcfet  er  bod)  feine 
auf  a)  unb  liefj 3)  feinem  gut  nod)  redjt  fein,  ber  ifjm  raten 
luottt.  ,s3at  and)  gefagt,  e§  fatten  il)tn  oft  feine  State  fuft  luofjt 
unb  gut  2ing  geraten;  nod)  fjatte  er§  nid)t  angenommen,  fon=> 
bern  fid)  ganj  eigenftnnig  *)  bagegen  gel)atten.  SBarumb  er  ba» 
getfjan  fyabe,  ^at  er  attein  geiuuBt.  §(ber  geiin§Hd)  ^ats  ®ott 
i^m  fo  in  ben  ©inn  gegcbcn,  lueil  er  ber  ^unbermann  3) 
©ottev  einer  getneft  unb  gcfdjaffen  ift.  ®enu  )DO  cry  ija'tte  au§ 
ben  ^)anben  gegeben  unb  fid)  laffen  rcgiern,  fodt  luof)!  fein  ©(itd 
unb  sJSei;i{)eit  fid)  umbgetefjret  ^aben,  unb  er  bnrd)  fein  Huge 
State  baf)in  lommen  fein,  bafj  er  Ijatte  einen  Seffet 6)  mitffen 
auf()oben  uub  einc  ©djiiffet  jutreten  .  .  .  %fy  mn§  nod)  cut 
gering§  toon  i()in  fagen;  benn  er  ift  ntein  Heber  .^err  geiucft 
unb  I)at  mid)  junt  Softer  gemad)t  'j.  StnSntal^  (jat  if)it 
§ennig  (15obbe 8)  Ieb,ren  luollcn  I)au§f)alten  unb  gefagt :  ,, 
bigfter  \x-rr,  loarumb  laffen  (5.  ft.  fy-  ©•  i»it  gruncm 
(}eur  fatten  unb  nid)t  mit  bitrrem?  (£3  ift  ja  ein  Unrat"  '•')• 
,,L'ieber  Xoftor,  fprad)  er,  tua?  in  eurem  §aufe  Stat  ift,  ba§  ift 
in  nicincm  Unrat."  So  ift  er  in  alfcn  Sadjen  ein  SJtanit  getueft. 
3(ber  auo  ber  Sftajien  10j  fjat  er  trie!  ^Iffen  unb  ©audjc  ")  bantit 
gemad)t  unb  f)inter  fid)  gelaffen.  Xenn  gar  oiel,  ba  fie  fafjcn, 
ban  .s:».  Jyriebrid)  fotd)e§  roo^t  anftunb  unb  i(;n  beriiinbt  ntadjet, 
bad) ten  fie  bem  @j:cmpe(  nadj^ufolgen  unb  luollten  and)  lueifc 
luerben ,  fingen  an  a((eo  rDtbevjufpredjcn ,  >ua§  man  furgab  12;, 

1)  fflegentcit.  2)  D.  I),  fief)  wit  ciu  Slier  ,5111  SBcfjr  unb  SBiberfyriuf) 
riiftcii  3)  =  lief;  c*.  -1)  ftmiBhuft.  5)  =  (Men.  i;(ur.  c>i  Sa-j  e  (anft.  8) 
ift  aft,  lute  in  ,,iicn>e",  ,,I)e(Itfd)".  7i  b.  ft.  er  be^blte  bie  ft  often  ber  $ro, 
motion.  8)  ®eit  liioo  tit  -ffiittenuerg  s4Jrofefior  ber  Dicctjte  9)  ijericljiueubitna. 
10;  SBj]f.  ,,itbcr  bie  9JJajjen"  (Siniv).  11)  Tfjoven.  I2'i  uorbrarfjte. 

S3  er  It  t ,    9Kanin  Siutljcv.  7 


98  SKarttn  Sutler. 

unb  fofltc  ba$  bie  b,of)efrc  SBciSfjcit  fein,  bafj  fie  nicmaitb  lie&en 
etiua§  gut  nod)  red)t  fein.  Hub  luotltcn  flugS  mil  fold)put  SSerf 
£.  grtebrid)  fein ;  abcr  fie  iwaren  bod)  ja  nid)t  .£.  3-rtebrid)  ge» 
fd)affen,  fonbern  madjten  fid)  fclb§  311  §.  3rricbrid),  Mieben  bod) 
ntd)t3  anbere3  benu  nnnujje  ^fjorntioneS,  bie  Piel  ptaubern  unb 
nmfd)en  funten  t)on  SBeiefjeit .  .  .  Jpie  luar  e^  bod)  jo  ein  Iad)cr- 
lid)  ©piet  unb  flungen  bie  (2d)eIIen  an  itjrent  §alje  uub  Cl)ren, 
ba§  man  fie  itber  triel  9JlciIe  SBeg'?  mod)t  Ijflren.  Unb  IDO^ 
ftefjet  Idd)erlid)cr ,  benn  fo  cin  ^(ffe  5D{enjd)entoerf  luilf  tljiut'? 
Unb  uia§  faun  bod)  narndjter  gcjdjctjen,  benn  fo  cin  9?arre  luilt 
eine§  flugen  5)fann§  SBerf  t^unV  Xa^  ift  cben  aU  menu  ber 
tS'fel  auf  ber  ^avfcn  fpielen  unb  bie  San  fpinnen  tuodt,  il)re 
s^foten  fiub  jubtil  ')  unb  \vofy  ba^u  gejdjicft.  2)ie  05ried)en 
fpred)cn:  (Sin  9(ffe,  roenn  er  gleid)  ^BnigeSfleiber  anf)iitte,  fo 
njfire  er  bod)  ein  9lffe. 

",'lber  e§  ge^ct  alfo  in  ber  2Mt:  3Bo  ©ott  cine  .Slirdie 
bauct,  ba  fompt  ber  Seufel  unb  bauet  baneben  cine  .Stapelle,  ja 
mof)t  uu(5nf)Iige  SapcHcn ,  gleid)  aI3  t)te ,  juo  er  cinen  feincn 
SJtann  giebt,  e3  jet  tm  geiftlid)en  ober  >oclttid)cn  Stanbe,  fo 
bringt  ber  2cujel  feine  Jljfen  unb  Wiiudjc  and)  ^u  Vtarft,  bie 
atle§  nad)tf)iin  luotlen;  unb  mirb  bod)  citel  'Jlffenfptel  unb  OJaurii- 
lucrf  bran^.  ©enn  fie  finb  bie  i.'eutc  niri)t,  fpridjt  bie  Sd)rift 
burd)  >ueld)e  ®ott  luift  ©Hid  unb  §eit  geben. 

Sic  aber,  bie  fyeUfofen  Scute  unb  pcrbriefjlidje  2)  I'larrcn 
ntetncn  nid)t  anber^,  benn  fie  nriiffen  fid)  ftcllen,  luie  bie  red)t* 
fd)affeiten  8),  lucifcn,  gro^ututtgen  4)  Scute  tf)itn,  aU  gef)i)re  nid)t'o 
nte^r  ba^u  benn  fid)  alfo  ftetten.  3lber  bie  9ted)tfd)ajjenen  ftetlen 
fid)  nid)t  lueife  nod)  tddtig,  fonbcnt  fie  ftnbS  unb  tijutt'o.  ^d) 
f)abe  berfelbcn  eincn  gcfcfjcn ,  ber  fuut  and)  al(c^.  Sagt  man 
toon  itnegett,  fo  (jattc  cr,  lucifj  uid)t  luic  oict  Cannibal  crfdilagen; 
fagt  man  mm  Su'dit  unb  Sci^bcit,  fo  fiatte  er  funf^ef)cn  Sa» 
loiuott  im  iWaiil,  im  verjcn  cin  gan^eu  Sd)tvarin  Don  9farren; 


SBon  ©otteg  SBunberleuten.  99 

niemonb  n>ot  id)te3  ') ,  er  tear  e3  alle§ ;  bafyer  nennet 2)  man 
ifytt  ®oftor  ©piefj  *) ,  toeil  er  cm  Gbelmann  nub  Neuter  tear. 
2l6er  fetn  ©efd)ted)t  Ijat  fid)  faft  gemefyret,  bafj  nid)t  atleht  in 
S5nige=  unb  £yurftenl)5fett  Die!  ®oftor  ©pieft  finb,  fonbern  and) 
in  Stabten  imb  auf  bent  Sanbe  unit  iberniann  ®oftor  ©piefj 
fein,  nnb  menu  er§  Regiment  fjabcn  famt ,  f  o  berfiegett  *)  er§ 
auc^  tDafjrlic^  olfo,  bafj  man  fagcn  mu§:  ,,&ie  i[t  ®oltor  ©piefj 
getuefen."  ®eun  rneun?  sum  Srcffen  intb  jnr  sJJot 6)  fompt,  fo 
finbet  fid)  bod)  fcte  9(rt 6),  ba|3  fie  nid)tS  titgen  7),  uub  lajjt  bie 
f  a^e  ba§  Bied)t  fatten  nnb  lauft  ber  9Kau§  nad) 8),  unb  »er* 
fd)iuinbet  beibe  ber  Softer  unb  ber  Opiefs  nut  einanber,  o^n 
bap,9)  er  nntf?  Soltor  @pie[3  ^eifjen.  2(^1  roo  nid)t^  tnnen  ift, 
ba  geijet  nid)t§  au§. 

Tod)  >nave  e3  leiblid)  nnb  ertriigtid) ,  too  foldje  3tffen  unb 
@5aud)e  narreten  in  geringen  ©adjcn,  al^  im  iQansf) alien;  aber 
menn  e§  bctrifft  Sanb  unb  Sente,  Si)nigreid)e,  gitrftentum  nnb 
bergteid)en  grofje,  niid)tige  <2ad)en  beibe  in  iitteg  unb  5ri£be, 
baft  atebenn  einer  luill  Cannibal  obcr  ^aentan  fetn,  ber  md)t!§ 
nteljr  benn  ^>f)ormio  ober  §in§roorft  ift,  unb  bod)  fid)  foldjer 
28erf  untcrftet)et,  ba  er  nid)t  ber  9J{aitn  ,^u  ift  gefdjaffen:  ba« 
ift  ber  leibige  Jenfel  unb  ia)  rid)tet  jammer  unb  atte§  Un* 
gliid5  an. 

iUan  Ijebt  i|5t  an  311  riUjmcn  ba3  natitrlidje  9?ed)t  unb 
natiirlid)e  ^ernnnft,  at§  baraii§  fontiuen  nnb  geffoffen  fet  atle§ 
gefd)rieben  3Jed)t;  unb  ift  ja  toatjr  unb  >oot)t  geri'tfjmet.  3(ber 
ba§  ift  ber  fjfeil,  bafj  etn  igliri)er  luttt  tuittjuen,  e§  fticfe  bay 


1)  irgenb  etiuO'i  (ciij.  ©eiiet.  t>.  ilit);  icie  ,,ntcf)ts"  ou-3  nihtes  nilit. 
2;  =  ,,iiennete",  minute.  3)  iiact)  bent  ,,3pifi3"  afS  ber  iirfpriinglidjen  2Baffe 
ber  ftnegSIeute.  4)  briictt  fetn  Stegel  barauf.  ">)  ftampf.  6)  aiigeborne  31. 
7)  leiften ;  tigl.  ,,Xug  cub".  &)  9tnfpic(nng  auf  eine  befannte  5a6el  au§  bem 
intttclaltcrlidjeit  ©ebic()te  ooit  Saloinou  nub  Worolf :  Sine  ftatje,  bie  S. 
abgeridjlct  Ijat,  bei  Jtirfj  ba-3  i'idjt  jit  [jalten,  fftllt  au»  ber  SioUe,  aB  fie 
cine  9JJan^  laufeit  fiel)t  uub  Iiifjt  ba»  iitdjt  faflcn.  i<gl.  SJiirfarb  2i?albi» 
(SliUii.  u.  fturj\  (Sfopuc  2-2,  39  if.  9)  inir  bafj.  M)  s?3ie  tm  mb,b.  oft  =  b  e  n  it 


100  SDhutiu  Siitfjcr. 

tintflrlidjc  flkrfjt  in  jeinem  $opfe.  ^a,  u'enn  bit  Waeman, 
9fncmftn3,  £1.  ^ricbrid),  Otobiait  uon  Sfril'tJ  marcft,  fo  tooOt  id)3 
ajauben.  3l*o  red)enftu  abet  ba§  T)iu,  bafi  bit  berfetbett  feincr 
In  ft  ?  SSenn  $>.  gvicbrid)  feine  cia,cn  3i'ort  in  bcincn  lUttnb 
legt  unb  feinc  OJcbnnfctt  in  bein  Joer^  ftedet,  bcnnodit  tui'trbcftu 
bamit  ntdit§  ember*  bcntt  ba^  bii  bift,  nnb  bliebcft  s^()ormio  unb 
§an§ltJorft  ttn'e  piior,  unb  follt ')  tuebev  (^liicf  nod)  .^>cil  bet  bir 
join.  9(Iio  jdjreiben  and)  bie  Jpcibcn,  aitc*  Ci-vfafintiti]C  ne,^intni]en- 
G^  flc)d)tdit,  bafi  ,Vuccn  n(cid)  cinerfci  SBcrf  t^nn;  nod)2)  fogt 
man:  lev  tfjttt  red)t,  biejcr  ttjitt  llnvedjt,  beiut  cv  Iteiit  ember 
^crfon.  3.1MU  ®ott  bicjclbcn  (jnbeit,  jo  until  e^  iiernten,  luenit 
er  flteid)  fftait^  sJiarre  marc,  ^ftv  nid)t  bie  ^evfon  ober  ber 
SSJfann,  jo  flera't  e*  nidjt,  nnb  luenn  neint  Salomon  in  fcinent 
.stopf  nnb  fnnf^ef)n  Samjon  in  ieinem  Mermen  fallen.  .  .  .  9Jn 
Ijatv  ©ott  alfo  gefd)affen,  bail  bie  UJfcnfdjcn  nniilcid)  finb,  nnb 
eincr  ben  anbcrn  rci]icrn,  einer  bent  anbern  fleTjorriicit  foil,  ^lueen 
fOnnen  mit  einanber  fingcn,  b.  t.  OJott  a  lie  cileid)  loben,  nber 
nid)t  mit  einanber  reben ,  b.  i.  ret]ient :  einer  ninf;  reben,  ber 
anber  fyttren.  .  .  . 

@otte§  ^oitnbcrtente  nnb  bie  ^aliibei?  ober  .s^annibalc*  finb 
fo  getljan8),  bafj  fie  bein*  nnb  inein?  iKat^  nidit  bebitrfcn  iit 
if)rcnt  flieciitnent,  al*  bie  eineu  bcffern  9JJcifter  fyaben ,  ber  fie 
fdiaffet  *)  nnb  treibt;  mie  and)  ^(riftt-teleo  fagt  in  sl>otitict*  :'i, 
bajj  foldie  I'cnte  finb  bie  lUeifter  nnb  ba*  Wedn  )\-Ib*  nnb  bie  ^sitra 
felbS  seitflen,  baf?  ein  Maifer  fei  bao  Icbenbtcjc  ")ied)t  anf  If-fben.  Xie 
9(ffen  aber  follten  ilinen  tuofjl  billig  laffen  raten  nnb  fageit, 
bitrftenS  ''')  and)  irol)I :  fie  niollen*  aber  nidit  tlinn,  fonbent  ben 
redjten  SSimberlenten  gleid)  iein  unb  iljnen  atlei?  nadit()un.  Tenn 
ber  Jenfcl  reitet  nnb  fiifyret  fie ;  luieiuolil  and)  bie  rediten 
^unbcrteutc  ^niucilen  fid)  lu'nneffen  unb  ba>o  05li'td  ,^u  I)odi  Her- 
fnrficn,  ober,  menu  ifjr  Stiinblin  fompt,  bail  OJott  bie  .franb  ab-- 
',cud)t  ninb  iljr  ^ermoffeuljcit  nnb  Unbanfbarfcit  luiden,  fo  fallen 


Son  ©utteS  SBimberleiitcH.  101 

fie  alfo,  baft  alSbemt  fein  9tat  nod)  SBernunft  mefjr  I)  elf  en  fann, 
intb  ntiiffen  untergefyen ;  rote  Cannibal  gefdjad).  ®ie  fit{jlen» 
abet  roof)I,  unb  ifjr  .'pers  fagt§  ifjnen  gar  geroifj,  toenn  bag 
©liicf  fid)  oerfeljrcn  roill,  ober  roenn  fie  e§  iibermad)t  ') 
Ijaben  mit  bcr  3>ermeffenf)eit.  So  neljmen  roir  nit  fur  un*  btc 
onbern,  bie  ntdjt  SBitnberleitte  ftnb,  nod)  oon  ©ott  alfo  getriebeit 
toerben. 

§te  fragt  fid) 3 :  foil  man  benn  itidjt^  leritcn  ober  uad)folgen 
gitten  Sj:oinpeln  ber  tueifen  unb  gro^en  Seuten  ?  SSanmtb  btlbet 
man  un§  benn  foldje  ©jrcmpet  fur?  3)  .  .  .  2(ntroort:  D  roer 
nur  tuot)I  fiinte!  3re^'^)  i°C  man  nad)folgen  gutcn  (Srempeln 
in  alien  Stanben,  aber  fo  fern,  ba§  roir  ittdjt  311  Slffen  lucrben 
unb  2lffeitfptcl  trctben.  ...  @»  ^etfjt:  (Sin  tgttdjer  foil  fid)  felber 
priifen,  mao  er  oertnag,  luenn  er  mill  einetn  anbern  nad)folgett, 
benn  tuir  ftnb  ntd)t  alte  gtetd). .  .  .  9Jlan  fpridjt:  3Ser  uid)t  Satf 
f)at,  ber  mnfj  mit  ffotf)  mauren;  unb  Iietfct  benitod)  aud)  ge=- 
mauret  unb  ben  Salfinaurcrn  nad)gefolget,  aber  nid)t  gleid)  gut 
gentad)t.  . .  .  Sllfo,  roenn  Soltor  9J?arttuu§  nid)t  fo  gute  (Spiftel 
fann  fdjreiDen  ober  prebigen  a(§  3.  ^?auht§  511  ben  9ib" merit 
ober  al§  S.  2ritgiiftinn§,  fo  ifty  i^m  et)rlid)  s),  baft  cr  ba§  5? ltd) 
auftf)itt  unb  bettelt  ettte  ^avtefen  4)  au§  @.  ^aulo  ober  an§ 
@.  Shtgufttno  unb  prebtge  ifjnen  nad).  Cb  er§  nid)t  fo  gut  tnad)t, 
nod)  ifjnen  gleid)  tJjitt,  fo  fott  er  benfen,  er  fet  ntd)t  3.  s$auht§ 
nod)  2(itgnfttnu§ ,  btc  ifjm  roett  jituor  fprtttgctt  unb  er  ifjnen 
nad)freitd)t.  .  .  . 

?(ber  ba£  ift  ber  Senfel  unb  S4>lage  in  bcr  i'^elt,  bafj  luir 
in  alien  Singen,  an  leiblidjer  Starfc,  ©ri)§e,  <5d)0ne,  ©ittern, 
©eftri)t,  Jyarb  K.  untcntanbcr  itngleid)  ftnb  nub  atlctn  in  bcr 
SBcisfyett  unb  Wlitcf  alfe  lootlen  gleid)  fein,  ba  roir  bod)  am  otter 
ungteid)ften  unternanber  finb ;  unb,  ba§  tool)!  nod)  arger  ift,  ein 
igltdjer  tm'II  I)icrtn  nber  ben  anbern  fein ,  unb  fonbcrliri)  2o!tor 

l)  ubertrieben.  2)  yc\l.  ,,5?orbi(b".  3)  macfjt  fcinc  Sdjanbc.  4)  Gig. 
,,@tiict  iBrot",  ittmoicu. 


102  SWai-tiit  ihttfjer. 

3picft  unb  9fteifter  ^fjormto,  bie  tilrrcn  ')  and)  roorjl  bie  rccfjtett 
iihtnberleute  meifteru  vtnb  fur  9?arrcu  adjten,  unb  faun  ben 
fd)Snblid)cn  Warren  unb  fflitglingcn  niemonb  uid)t3  9ied)t3  tfjun, 
un'e  Satomo  fprid)t :  Sin  9?arr  bituft  fid)  fliiger  fcin  benn  fieben 
SSeifen,  bie  ba£  3fed)t  fcjjeit  •  •  • 

xHtfo  fdjrcibt  and)  bcr  §eibc  ^(ato,  e-3  fci  ^njcicrtci  9{ed)t, 
justum  iiatura,  justuin  lege.  Qd)  tntllg  ba!§  gcjllltbc ')  9Jcd)t 
unb  ba§  franfc  3Jcd)t  nenneu;  bcnn  )ua§  an§  .Hvaft  bcr  'ttatur 
nofdn'd)t,  ba^  ge^ct  frifd)  Ijinburd)  unb  o£)n  aUci?  ©cjctv  reifjt a) 
and)  icotjt  biird)8)  ode  GJefetic.  \'(bcr  tun  bie  iVatnr  nid)t  bn 
ift  unb  foils  init  ©efe^en  {jcransbriitfien,  ba  ift  SBettelei  unb 
Jvlicfrocrf.  ©c)d)id)t  glcidiroof)!  nid)t  metir,  beitu  in  ber  Ironfcn 
sJtatnr  ft t eft.  ^(I»  ruenn  id)  ciu  gcmcin4)  OicfeO  fteflet,  man  follt 
,Vuo  Scmmcl  effcu  unb  ein  ^cofjel5)  SBein  trinfen  ,^ur  SWoMjcit; 
fontint  ein  ©cfimber  jn  2ifd)e,  ber  friffet  tuotjl  iner  ober  fed)* 
Senimel  unb  tnnfet  cine  Manne  ober  (yuo  unb  tl)itt  inctjr,  benn 
bo§  ©efc^e  giebt6);  loimut  bcr  Mranfer  bajit,  ber  if;t  cine  fjatbc 
Seminel  nnb  trinft  brei  I'cffel  tmtl  unb  tfjnt  bocli  niriit  inelir  an 
fold)ein  Wefet3e,  benn  jeine  fraufc  sJiatnr  ocrinag,  ober  niuf; 
ftcrbcn,  luo  er  foil  ba^  (^JefeO  Ijalten.  4i>te  ift§  it  it  beffcr?  3d) 
laffe  ben  ©efunbcn  ofjtt  alle§  QJcfc^  en'en  unb  trinfen,  univ  unb 
luicoiel  er  nriK;  bent  Wraufcn  gebe  id)  9ft n ft  nnb  05efclu\  line 
Did  er  fnnn,  baft  er  bent  (^efunben  nidjt  nad)  ini'tffe  :e. 

9ht  ift  bie  luelt  ein  franf  Xing  nnb  ebcn  ein  foldicr  s^d,^ 
ba  \iaut  nnb  s"Saar  nidit  gut  an  ift.  Tie  gefnnbcn  .vdbcit7) 
finb  fcltfams),  unb  (^Jott  gicbt  fie  tcitr8);  nnb  inuft  Do  el)  rcgicrt 
fein,  iuo  9ftcnfd)cn  uiri)t  follcn  nulbc  Jicr  lucrbeu.  Tarnni  bleibtv 
in  ber  ^e(t  gcnteimglid)  eitd  iylirfiuerf  nnb  ikttelei,  nnb  ift  ein 
rcriitcr  Spitat,  ba  c»  beibc  Ai'trften  nnb  .vierrn  nnb  alien  "lie 
gicrenben  feilct  an  s£?et£l)ctt  nnb  9Jhtt,  baS  ift  an  OMiid  unb 


SSon  ©otteS  SBunberleuten,  103 

©otte§  Sreiben1),  hrie  ben  ®ranfcn  an  Shaft  unb  ©tcirfe  ®arumb 
muJ3  man  b,ie  jltden  nnb  tttefeeu2),  jicl)  beljelfen  an3  ben  33ud)« 
ftabcn8)  ober  53udiern  mit  bcr  foelben  SHecnt,  <5brud)e  unb  (fr.emfcelf 
unb  mitfjen  aljo  ber  ftmnmen  9fteijter,  ba§  ijt  bcr  93iid)er  (5d)uler 
jetn  unb  bleiben  nnb  madjens  bod)  nimmermefjr  jo  gut,  al§  bo* 
jelbS  gejdjrteben  ftcfjet,  jonbern  t'rted)cn  ^tunod)  unb  ijalteit  nnS 
bran,  aB  an  ben  SBanfen  ober  Sterfen,  fo(gen  and)  bancben  bem 
SRat  bcr  Sejten,  jo  mit  un3  leben,  b(&  btc  $tit  fompt,  bafe  Q5ott 
ttjieber  einen  gefunbcn  ,t)elben  ober  SBunbermann  gtebt,  unter  be^ 
.'Oanb  otlc3  befjer  gcfjet,  ober  ja  jo  gut  aB  in  Icincm  *6ud) 
jtefiet,  ber  ba§  9?ed)t  entoeber  aubert  ober  aljo  mciftcrt,  baf?  es 
im  Sanbe  alle§  gritnet  unb  blufjet,  mit  ^rtebe,  3»d)r»  Sdjn^, 
Strafe,  baB  e^  eiu  gejunb  Regiment  fjcifeen  mag,  unb  bennod) 
baneben  bet  jetnem  Seben  auje  I)i)Qeft  gefurd)t ,  gcef)ret ,  geliebt 
unb  nad)  jeinem  2ob  emigtid)  gerit^tnet  loirb.  Hub  tucnuS  ein 
Sranfer4)  ober  Ungteid)er  bcmjelben  luollt  nadjtljttn  unb  glcid) 
ober  befjer  jein ,  ben  I) at  ©ott  gemiillid)  §ur  ^(age  ber  SBelt 
gejdjidt,  tt)ie  bie  §eiben  and)  jdjrcibcn:  Scr  §elben  ftinber  jinb 
eitel  ^Stagen5). 

Senn  fta§  b,itft  grofjc,  b^o^e  28ei§f)eit  °)  uub  treffltd),  fyr$* 
lid),  guter  SRut  ober  SDJeinung7),  tt)enn§  nidjt  bie  ©ebanfen  jinb, 
bie  Gtott  treibt  unb  Ojlitrf  bajn  gtebt?  G?  jiub  bod)  cttcl  geil* 
gebaufcn  unb  oergeblidje  SKeinung,  ja  and)  njofjt  jd)dblid)e  unb 
tierberb(td)e.  ©arumb  ijt§  jeb,r  roob,!  gerebt:  ©ie  ©eleljrten,  bie 
58erfel)reten.  ^tcm:  ein  roeijer  9)Zan  tf)iit  fein  flctue  Jfyorfjeit. 
llnb  jeugeu  aHe  §tjtorien,  and)  ber  .^eiben,  bag  bie  tnetjen  unb 
gutmetnenbe  fieute  t)aben  Sanb  unb  Scute  oerbcrbet;  tueldjv  afle3 
gcjagt  ijt  bon  ben  Sclbroeijen  ober  fraufen  9kgierenben,  bie 
©ott  nid)t  getrteben,  nodi  OJliicE  bajn  gegebcn  I) at,  unb  IjabcnS8) 
bod)  ttjotleu  jein.  9Hjo  ijt  ifyncn  ba*  3iegiment  311  tjod)  getcejt, 


101  Wortiu  Sutfjcr. 

fjabeit*  itidjt  fttmtnt  crtvagen  itod)  b,iiuiii*ful)reu,  ftub  atfo  bnuttcr 
crbntcft  nub  unibfoimiteit,  a(3  (Siccro,  2)emoftb,em%  Brutus  ?c., 
bic  bod)  au$  bet  9JJaf3en  l)od)iueifc  nnb  Derftaitbigc  i?cute  tuareit, 
bay  fie  intfdjteit  Ijeifjcu  i'iedit  tit  uatitrlidjem  9ted)t  intb  3$er» 
nuiift,  uitb  l)nben  rtUle|}t  ba;§  elenb  .SlUifllieb  fingcit  uiiiifeit:  ,,r\d) 
Ijott  e^  nid)t  geniciitet."  ^a,  IMcbcr,  bn^  gutc  SDJciiteu  madjt 
Diet  petite  iDciucu. 

3iuiuita :  e^  ift  eine  Ijo^e  ©nbe ,  too  &oti  ciiten  3Sunber» 
nianit  giebt,  bcu  cr  jclbe  rcgtert.  2er]elli  mat]  ciu  .SU^tig,  (yiirft 
itnb  .s>err  Ijcifjcn  init  (i-f)ren,  cr  jet  idb*  .socrr,  loie  Taoib, 
9higuftu§  ?c.  nbcr  Suit  511  .vofc,  luic  SJaemnttit  ,^u  Sijvien. 


Sinijlein  Mulatto  intti  /cofjitufcr 
WciMjart1). 

s-li>o  f  a  1 'f  d)c  3  it  it  9  f  it  jn -Vofe  nnb  in  fliegimenten  tlxiteit2), 
fo  nnirbe  ba§  3diii'ert  gar  oft  in  ber  Sdieiben  bleiben,  ba  c-o 
foiift  oljn  3lot  grofj  Ungliid,  5.Mitt  intb  iWorb  anridjt,  nnirbe  and) 
geiutfilid)  ba§  9ied)t  uid)t  fo  tief  in  ben  Siidjcrn  Derborgen 
bleiben,  fonbern  frci  I)erauofa()rcn  uitb  anfgeljen,  )uie  bie  liebe 
3onne,  alien,  bie  fonft  nnrcdjt  leibeit  iitiiffen.  .  .  .  Tariunb  liat 
Tayib  Incniit  .  .  .  ba-3  furitchmeft  I'auer  nnb  Uebet  (yt  ,\>ofe 
faft  getrotfen,  all  bntte  er>s  eriabren,  bail  oimgen  fd)dblidier 
ft nb  bcitit  2diroert  nnb  alle  ^oan'eit.  .  .  . 

2te  Jpcibctt  fagen  tiou  idrein  .vevfnte  (Der  ilir  2aoib  ge* 
tueft),  bail  er  fid)  I)abe  laffeit  yttetU  bie  Sciber  narren.  Giite 
l)at  ifjm  ben  3d)Ieier  aitfgcfc(jt ,  bie  anbev  ben  Woden  nnb 
Spinbel  in  bie  \iaitb  gcgebcit ,  intb  er  ijat  miiffeit  fpiinteit  fur 


105 

grower  Siebe.  9ht,  man  mufj  tootjt  gtauben,  bafj  fotdje  tjofye 
3-itrften,  tine  2>at>ib  uber  ber  SBerfabee1),  in  Srrauentiebe  511 
barren  ttjerben;  abet  ba§  gtaube  id)  nidjt,  bafe  er  gefponnen 
tjabe:  fonbern  bie  ^oeten  nub  oernunftige8)  Seitte  Ijabeu  fotd)e§ 
gematet3)  unb  gcbeffert  mit  Morten,  bafj,  roenn  cineu  toetb,. 
lidjen  git^en  obcr  9Jfann  fonft  few  ungefjeur  SOBimber4)  fanit 
ubcrtauben  unb  icenn  er  aHe  Jycinbe  umb  unb  nmb  uBeriounbcn 
^at,  mie  §erfule§,  fo  !ann  er  bod)  julefct  ben  .sjau^teiifel,  ben 
etuljeimiidjen  Sctnb,  nid)t  ubcriutnben,  fonbcrn  ba§  trautc  ^rau" 
lin  unb  id)5ne  £i)nigin  Cinpljate  mit  tb^rem  jd)i)nen  ?(ngeftdjt 
unb  glatten  3un9en  fcfeet  ^em  teuren  §crfult  ben  <5rf)fcier  ouf 
unb  fjcifjct  ib/n  fptnncn.  ®a  ft^t  benn  ber  Ijotjc  Siegmann, 
ber  atle  Semen  jerriffen,  ben  fjetlticfjen  §unb  gefangcn,  bte 
KentauroS  unb  SapitfjaS  (]e)d)(agen7  ben  Sradjen  enuitrget,  unb 
iua^  jic  mef)r  Don  if)m  3?3unber  fdjreibcn,  ba  fifet  er  mi,  jag  id), 
unb  Iaf3t  feine  $eule  fatten,  nimmt  bie  Spinbel  in  bie  §anb, 
unb  fcine  jdjl'iue  Omp^ale  brduet  ibin  mit  ber  9hiten,  tt)o  er 
nid)t  rcd)t  fptnnct.  Samit  tjaben  bie  ^oeten  ba§  fd)5ne 
St  a  fc  t  i  n,  gcnannt  21  b  it  I  a  1 1  o,  gematct  311  §ofe,  ba-o  ben  ft-itrften 
unb  §crnt  aitf  bem  9Jfaute  tnunpett5)  unb  Tjeifjt  fie  tfjnn,  iua§ 
fie  nxtt  f)aben ;  borf)  mit  foldjer  fd)Bnen  ©eftatt  unb  mit  folrfjen 
Itebltdien  9teben,  bafe  ber  Itebe  §er!ute§  meinet,  c§  fei  ber  (Sngel 
©ottcy,  unb  er  felb^  nid)t  inert  fold)  jrfjOit  Jyrdufin,  at§  bie 
Dmptjatc  tft ,  §u  tjaben  unb  im'rb  ifjr  nnttigec  untertfjaniger 
Xtener;  aber  nid)t  o^it  grofjen  8d)aben  berjentgen,  bie  er  mit 
feincr  5leute  fottt  bietoeit  errettct,  gefdji'tfet  unb  getjotfen  tjaben 
ttnber  bie  bbfen  93uben. 

Cb  irgenb  cin  S'Onig  obcr  Jyitrft  geiuefen  fei  ober  nod)  tuerbc 
fontmen,  ber  ton  fotdjer  fd)8nen  ^te^en6)  nnbctrogen  fei  btieben, 
bav  tueifj  id)  nidjt  unb  taffe  fie  bafur  forgen.  Ta§  roei|3  id) 


106  SHartin  ilutfjer. 

abet  roof)l  au3  bcr  fjeiligcn  ©djrift,  ba§  bcr  fyofjeft  ftbnig  after 
ffBnige,  $>auib  felbi?,  nirfjt  ift  bafnr  fidjcr  Mieben.  Temt  ttwS 
feiu  eigcn  Sofyt  21  bf  atom  il)m  tljat  mil  fdjtfncr  ©cftatt  itnb 
fcinen  Shorten,  ift  offeubar  gnng.  1)arnart)  ber  ^iba1)  frfjnticrt 
i()in  ba$  SKaul  aurf)  fo  fciit  unb  fiijjclt  iljm  bie  Cljrcit  ,^u  rcdjtcr 
3eit,  bafj  cr  bcm  arntcu  9JJepl)iboictf)2),  bent  er  bod)  ^itiior  etlidje 
©i'ttcc  ;,iic]e|agt  I)attc,  imebentmb  naTjm  unb  bem  Kajjtin  ;}tba 
btc  $ialft  botion  gab  .  .  . 

Hitter  biefem  Rafter  jofl  titan  and)  tjcrfteljcn  unb  bcgreifcu 
ben  frOfjlidjen,  Iieblid)cn  ,s>  of  c  j  nn gfyei',  ^etbtjart  geitannt, 
S^errater,  unb  ben  gan(^en  Tallin  mtt  alien  jeincu  2leftcn  nub 
^yriidjten.  .  .  .  '^eun  bcr  sJ(CtbI)art  faun  ,^u  .s>ofe  feine  bSjc  7urfe 
ntd)t  lienjeijen,  cr  intifj  ^uuor  berlcumbbcn  unb  atobcnn  ben 
ttnfdjulbigen  fratuMt  nub  iintrrbnicfen ,  bar,  C'3  cinen  Sdicin  be* 
^altc,  cr  id  nid)t  9Jeibf)avt,  jonbcrn  gutcr  ^reunb  nnb  yicbljaber 
ber  ©ercdjttgfeit,  unb  bcr  llnid)iilbiqe,  io  gefratjt  ift,  iniijjc  ben 
9Jainen  tragcn,  bafj  i[)tn  red)t  gefdjefje.  .  .  . 

4.  3? on  .^ofbteuft  unb  .^offclicn  !). 

.  .  .  Sou  Maiicr  llJarJinilian  fagt  man,  baf;  feine  .'oerrn  ,^u 
,sj)ofe  wcrbroffen  I)at,  tucnn  er  fctiie»  Sdjreibery  ober 
lute  fie  rebeit,  ,yt  foldjcn  elirlidjen4)  unb  faiferltdjeit  .^ 
93otfd)aftcu  nub  SJatcu  gebrandjt  fiat.  2(ber  luicbcrninb  liat  er 
bvauf  geflagt,  er  miiffe  iua()l  braudien,  loef  er  funbte,  lucil  fie 
e?  nidit  tfjnn,  nod)  fid)  gebraudicn  laffen  luollten  :c.  ^a,  bie 
•ft  of  c  I)  re,  SSiirbc,  Wetualt  unb  .ftofje")  luoHtcu  fie  luoljt  gent 
fjabcn ,  aber  bie  ,ft  o  f  em  ill)  e  unb  (frbeit  tuollcn  fie  nidjt  utit 
eiitcnt  Jyinger  anriifjreu.  3)1  it  ^ricfen,  Sdireiben  unb  ijeien  in 
ber  ffan^elei  untbgelien,  ba^  ift  fdjreibcrijcli ;  in  vu'inbeln,  "Kiiteu 
unb  93otfd)afteu  erbeiteit  ift  fnedjtifri)  nnb  nid)t  ^-Baurn*,  fonbent 


2>om  §ofbieuft  uub  .'pofteben.  107 

aud)1)  ©felgerbeit  ;  ia  ein  £>of  farm  aber  foldjer  §ofefel  nid)t 
emperen,  e§  tljue9)  ber  3ritrft  felb§,  ober  toer<3  fur  tlju  tJjut 
'Die  SRegtmeut3)  tuoflen  utdjt  auf  bent  ^olfter  liegen4)  imb  rugen5) 
ober  ^inter  bem  Dfett  ft^cn  rote  cut  faulfrafjiger  ,  fdjtafertger 
3?iibe;  fie  rooflen  gcerbeitet  Ijaben.  2ttfo  I)at  Me  9?ot  2ftar> 
miliamtm  gestuungen  §u  t^un  mie  3)amb,  itnb  fid)  tm  Sanbe 
umbgefefyen,  tuo  er  f)at  Scute  frtegen  mi'tgen,  bie  fleiBtg  uub 
treulic^  erbeiteu  unb  fetu  Stegimeut  fyiilfen  trageu,  e§  feien  3(bel, 
Scfyretber,  ^5faffen  ober  »a§6)  getueft  finb.  ®emt  §ofegaul  unb 
§ofetnaul  ift  gut  311  fetn,  aber  §ofcjel  gu  fein  tft  9J{uf)e  nub 
(Srbeit,  llnluft  unb  UberbruB;  gletcf)it>of)I,  h?o  §ofefet  t^at7),  fo 
ioiirbc  §ofegaul  uub  ^ofemaut  utd)t  fo  ubevfluffig8)  frcffcn 
faufen,  miiBtg  gefien  unb  fpielcn. 


&:-  faun  aurfj  woT)I  fetu,  bap  3Jlajimiltan  gefefycu  t)at,  tote 
fie  nid)t  aUcin  untDiUig  ,  fouberu  and)  ungefdjidt  ba^u  geiueft 
finb.  ®enn  lueit  ber  2lbet  gu  §ofe  unb  and)  fonft  oon  Sl'3en^ 
auf  fid)  oerberbet  mtt  Sdjmelgen,  ©pteleu,  Saurfiinbigfeit9)  2C. 
unb  tn  ib.rem  eigeu  SSiHen  ungeiibt,  uugebrodien,  unerfafjren  W 
toadjft,  ba^10J  barau§  uidjttriel  gefdjitfter  banner  merben,  fonber^ 
lid)  in  ben  SScintaubeu.  ®emt,  line  Sanct  ^Sauht^  faget,  ba§ 
aus  bem  Sdjiuelgen  njcrben  luiifte,  >t>ilbe,  ro^e,  unadjtfame11), 
uuletblidje  Seute,  bie  fid)  bcnu  in  feiue  Sadjen  fOuuen  redjt 
fdjiden  ,  fouberu  mtt  bem  Slopf  unb  ^odjen  troika  fie  ^inbitrd) 
gef)en,  gerabe  al$  mare  3iegiment  fold)  ein  Ieid)t  3^ing,  itiie  bie 
Sd)iuelgerei  tft,  unb  folltett  tuot)I  gute  Sad)en  b5fe  madjen  unb 
bi)fe  Sadjeu  tttet  efie  firger  madjen  betttt  bcffern.  ^d)  fjab  tuo^I 
oft  ntetnen  jammer  gefcfjcn,  tocld)  gar  feiue,  tooljlgefdjaffeuc 
oon  2eib  unb  Secle  unter  bem  jungen  "Jlbet  finb12),  rate  bie 
fdjihteu  iungeu  93aumltn,  nub  inetl  feiit  ©artuer  ba  tuar,  ber  fie 

1)  fogar.  a)  arbcitc.  3,i  ,,sJJcgiercnbeu".  4)  Su6i.  ber  ^iiftnitiua  ift: 
bie  Xiener,  SBcatiiten.  t>>  mb.  ,,rul)cn".  G)  =  roao  e  ».  1)  S.  ofaoit  @.  lOi 
Stum.  2.  SJubcnnaBifl.  9)  I)injactige3,  bummftu^es,  frerfjcu  28e[cn.  10,!  «or 
,,ba6"  fcljtt  ba*  rcgicrcubc  33erb.  H)  uiibefoniini.  l'<i)  ont  Crig.  ,,ifl". 


108  iUovttu  i.'utf)cf. 

aofye1)  nub  toeriuafyret,  [tub  fie  Don  Saueu  jnnriifjlet  uub  in  invent 
Soft  tierfaffen  uub  oerborret.  <Sie  jagcn  jelb3 :  £>ofelebcn 
©iiuleben.  (S3  ift  aber  intmcr  fdjabe,  bafs  unter  joldjen  ©ancn 
folcfje  fcine  Sfteufdjcu  joHen  ^utreten  locrbeu;  e3  fdjabet  gleid)* 
niof)I  bcm  gallon  Siegimeut,  bcibe  Saitbcn  unb")  Seuten,  loo  bie 
3iinett^  ticrbcrbet  loirb. 

(S§  mu§  abec  cut  iflticf)3)  Sanb  fcitieu  cigeit  2eufcl  ^aben, 
SSeli'djtanb  jcincn,  ^raufrctrij  jctucn;  uujcr  bculjdjcr  2cufol  lutrb 
ein  gittcr  38einfd)taud)  jctn  nub  niuf;  Sauf  f)cifjcit,  ba|V)  cr  jo 
bitrftig  iinb  ^cCig8)  ift,  ber  mit  fo  grofjcm  Saiifen  9Sciu§  nub 
93ier8  nid)t  faun  get'iiljlet  luerbcu.  Hub  luirb  folriicr  eiuiger 
®ur|"t  unb  Teut]d)lanb^  ^^aGe  bleibeu,  f)ab  id)  ©orgc,  bi»  an 
ben  jiutgften  Jag.  (S^  fyaben  geuicljrct  ^rcbiger  nut  ©ottc3 
2Bort,  §crrfd)aftcn  ntit  3?crbot,  bcr  3(bcl  ct(id)e  jetb^  untcritanbcr 
mit  SSetjjfltdjten ;  c§  Ijabeit  goroetjret  nub  tucljrcn")  nod)  taglid) 
grof3,  grcultdjc  ©djabcu,  Sdjanbc,  Sftorb  unb  a((o§  Ungtiicf,  jo 
an  L'eib  intb  ©eelc  gejdjeljen  fur  ^(ugcit,  bic  uitv  bidig  jofttcn 
abjd)rccfen.  3(bcr  ber  3auf  blctbt  cin  admadjtigev  3(bgott  bet 
int§  Seutjd)en  nnb  t^itt  mie  bav  ffiecr  itnb  bic  3!>aijerjud)t :  ba-o 
illeer  roirb  nidjt  uo(t  won  jo  Diet  38a[fcnt ,  bie  brctit  fliefjcit ; 
bic  SBafjcrjndjt  luirb  won  Srinfcn  biirfttgcr  nnb  argcr.  Stead) 
jpridjt7),  ber  28 cin  jci  gefdjaffen  uute  and)  b;r  fjnnbertnnbuicrte 
"^falrn  jagt),  bail  ber  iUcujd)  jriMjltd)  bauou  merbc  nnb  ba-J 
Scbcit  ftiicfe;  jog)  madjt  ber  Sauf  nitv  toll  unb  tt)i)rtd)t  bantit, 
fdjenfetuitl  ben  Xob  unb  aflcrlct  Scitdje  unb  Siinbe  bantit  etu. . . . 

5.  Scutfrfjc  Jrcuc,   luctfdje  Xiitfc0). 
Go  ift  ,voar'°)  cin  gcincin  .Silage  in  alien  Stdnben  unb  Scbcit 
uber.  faljdje,  uerlogene  iieutc,  lute  man  jprid)t:  @3  ift  fciu  ^ven 


SDeittjdjc  £reue,  tuelfdje  Siicfe.  100 

nod)  ©fauben  mdjr;  item:  ©itte  38ort,  nid)t§  bafjinter,  nnb: 
SBa§  toeift  Ijeiftt,  ba§  ift  fdjttars.  55tc  atten  9J5mer  Ijaben  fold) 
Safter  an  ben  ©riedjen  fa  ft  getabeft.  .  .  .  28elfd)lanb  Ijat3  f»er* 
nad)  and)  gelernt,  baft  fie  bi'trfen  gufagcn  itnb  fdjiutfren,  tt>a§ 
man  mitt,  nnb  baritad)  gotten,  roenn  fie  e§  fatten  fatten. 
Xarnmb  fyabcn  fie  and)  iljre  $Iage  reblid)  nnb  mitffen  beibe 
(yriedjen  nnb  SSa^Ien1)  ©jempet  fein  be§  anbent  ®ebot§  @totte3, 
ba  er  furidjt :  er  fotte  nid)t  nngeftraft  blctben,  iuer  Q3otte»  9?ameu 
miftbraud)t. 

Unc>  Xentfdicn  ^at  feine  Xngenb  fo  ^od)  gern^mbt')  nnb 
trie  id)  glftube,  bi^cr  fo  ^od)  er^oben8)  nnb  erfjalten,  al§  baft 
man  mt§  fur  trcne, -tuaf)ii)aftigc,  bcftanbige  ?eute  geljattcn  Ijat, 
bie  ba  ^aben  $a  %a,  9?ein  9?ein  laffen  fcin,  tuie  be§  Diet  §iftorieu 
nnb  93itd)er  ^cwgc"  fino-  •  •  •  ®Hr  S^entfdjen  Iiaben  nod)  ein 
JvunKin  (@ott  moflt'3  cdjaftcn  unb  anfblafcn!)  bon  berfelben 
attcn  Sngenb,  namttd)  baft  itiir  nn§  benn  nod)  ein  tuenig  fdjSmcn 
nnb  ntd)t  gent  Sugener  fjeiftcn,  nid)t  ba^u  tadjen,  tuie  bie  SBafylcu 
unb  ©rtedjen,  ober  ein  Sdjevj  brau§  treiben.  Unb  obtoofjt  bie 
tuelfd)e  nnb  gricd)ifd)e  llnart  einreiftt,  ©ott  erbarm?!  fo  ift 
bennod)  gteid)tt)of)t  nod)  ba§  iibrig  bet  un§ ,  baft  !cin  ernfter, 
greulid)cr  Sd)eltiuort  jemanb  rcben  ober  t)5ren  !ann,  benn  fo 
er  ein*)  £iigener  fd)i(t  ober  gefdjolten  mirb. 

Unb  mid)  biinft  .  .  .,  baft  fcin  fd)abltd)er  Softer  anf  (Srben 
fei,  benn  Siegen5)  itnb  Untren  beroeifen,  rt)eld)§  ade  ©entetn* 
fd)aft  ber  9Jlenfd)cu  jitrtrennet.  ®enn  Si'tgen11)  nnb  Untreu  ^nr- 
trennet  ernftlid)  bie  £>er§en;  toenn  bie  .^er^en  ^ertrennet  finb, 
fo  getjen  bie  .sjanbe  and)  Don  etnanber:  menu  bie  £>a'nbc  Don 
cinanbcr  finb,  tua3  fann  man  ba  tfnnt  ober  fdjaffen?  SBenn 
ftanftcnte  einanber  nirijt  (Sfanben  fatten,  fo  fattet  ber  SJJarft 
5ugrnnb.  3i5enn  9Jcann  nnb  2Beib  einanber  nidjt  tren  finb,  fo 


110  ^Martin  Sutler. 

Icinft  fie  Ijiutcii  au3,  bcr  9J?ann  ttont  au3,  intb  gefjet,  tote  jener 
fagt:  SSMjre,  liebe  Glfe,  toefyre,  ba&  toir  nid)t  reid)  toerben;  brief) 
bit  SBritgc,  fo  bred)c  id)  Jflpfen.  93?enn  cin  33urgermetfter,  (Vurft, 
itflmg  nicf)t  (Mett  trenlid)  fyiitt,  ba  innfj  Stabt  oerberbcn,  Sanb 
intb  Scute  uutergefyen.  Santmb  ift  auci)  im  tucljdjcn  Sanbe 
fold)  fdjanbfirf)  Srenuen  ,  .^uuetradit,  Unglitrt.  ®cnn  too  2reu 
itnb  ©laub  auffyOret,  ba  innfj  bn>o  Sicgiincitt  and)  etu  li'itbe  {)aben. 


3So  ')  man  cine  Uutugcub  Icifjt  cinrcifjcn  inib  ^ur 
fjctt  fommcH,  ba  ift  benn  fein  3?at,  mic  Seneca  fagt:  Deest 
remedii  locus,  nl)i2)  quae  vitia  fuoriiiit.  mores  fiunt:  tucnit 
i/aficr  beine  ®ctcol)nl)cit  tucrbcn,  fo  tftv  gcfd)c^cn.  Hub  bcr  ^oet 
roibiit'S  fefir  fein  fprtdjt:  principiis  obsta  ,  tuc^re  bout  ilebcl, 
roemt3  anfafiet.  .  .  .  SBcrfcIjen3)  ift  ba§  93  eft  tin  Spiel,  faqt  man, 
nnb  geljttret  cin  £atrib  ba^n,  bcr  fo  umder  itnb  fd)arf  fei,  ja  er 
mnfj  fonbcrlid)  crleuditct  fein,  baf>  cr  bie  ^vri'tb,ofnutbc  merfc  nnb 
be^  i'aftcr»  9lnfang  erlenne  nnb  fliig*  bcnn  bic  (Sicr  be§  lln- 
jicfer^  im  •JJej'te,  cfje  bic  9Jiittag^fonne  ?Kanpcn  brano  mad)t, 
Oertilge.  .  .  .  9Jian  fpridit:  5)cn  93anm  foQ  man  bcngen,  luetl 
er  jung  ift;  unrb  cr  alt,  fo  raid  cr  ungcbogcn  fein,  obcr  bririit. 

Sage  ntir:  luer  \v\[[  \(\t  in  bentfdjen  Sanben  bent  3Bnd)er 
nnb  fanfcn  ftcnrcn?  6'5  reif;en  i^t  and)  loclfdje  2ngenb8Ni  in 
2)eutfd;Ianb,  fonbcrlid)  in  3?egtmettten.  "Juemanb  ficljct'o,  me* 
manb  iue^ret§.  Tarnad),  mcnn  tuirv  nid)t  ntcljr  Icibcn  mollcn 
nnb  gent  gefteuret  Iiiitten,  fo  tucrbcn  bic  ^Kaupcn  in  alien 
33Iattcrn  fi^cn  nnb  luirb  [jcifjen:  311  tauge  gefdilafen  !  .  .  .  - 

i>ie  mill  irii'3  bcfdjliefion,  doffc,  id)  Ijab§  gut  gemadjt.  ®nt 
I)eif5e  id),  too  es  lucntg  teuton  luoljlgefallen  nnb  wide  Scute  iibcl 
Dcrbriefjcn  loirb.  Qa.*  foQ  faft  fo  cin  gciiufj  3cid)cn  fein,  al^ 
bic  Sfrippcn  unb  SBinbcl  ben  ,£>irten  gctotfj  3°id)cn  toaren.  ©e- 


3)cutfd)e  Xreue,  tuetfdje  £itcte.  Ill 

aber  jebcrmann,  jo  ift»  getuifjtid)  eine  b5fe,  fd)anblid)e ') 
(Srbett,  bie  id)  gettjatt  Ijabe,  tjoffe  aber,  id)  I)abe  mid)  ber  g-afjr*) 
tDofjI  benommcn8).  ©efafletS  aber  jebermann,  ba  &ott  fur  fei! 
fo  fei  e3  im  Seamen  <3otte3  cine  tterlornc  (Srbeit  iinb  niemanb 
bamit  gebienet.  $od),  tner  fid)  tncrfen  la^t,  ba§5)  itjm  nid)t 
gefatle,  ber  tntrb  fid)  gettrifelid)  getroffen  fu^Ien  utib  fdjiilbig 
tutffen  uii b  eben  bamit  befennen,  er  fei  ober  ftiare  gent  ber  enter, 
bie  2)at)ib  fyie  malet,  lute  Sf)riftu§  fprid)t:  ,,Slu3  beinem  SKunbe 
roirft  bu  Derbampt";  iinb  bie  §eiben,  aU  Eicero,  and)  fagen: 
,,2Benn  niemanb  genennet  »irb,  fo  man  bie  Softer  ftraft,  n>er 
bariiber  siirnet,  ber  berrat  nnb  gtcbt  fid)  fetb§  fd)itlbtg."  GljriftuS 
unfer  §err  fei  un§  alien  gnabig  unb  blcibe,  tin  ftarfen  ©lanben, 
nnfer  lieber  ftetlanb.  5lmen. 


8.  2(u§  £utf)cr§  Srtefen. 
a.    9(it   fiurfitrft    $riebrtd). 

5.  9Kar    1522. 


3t(§  in  bie  nrinterlidje  ©titte  ber  SSartburg  au§  2Bittentberg 
immer  lanter  bie  SDietbungen  »on  ben  bnrd)  ^arljtabt  Ijertior* 
gernfenen  SSirren  etnbrangen  nnb  Shtrfitrft  g-riebrid),  burd)  33e* 
fd)Iiiffe  be§  9}etd}C'regiment§,  bnrd)  SHagen  nnb  ®rol)iutgen  ber 
benad)barten  33iid)5fe  unb  be3  ^er^og^  ©eorg  Don  Sadjjeu  gum 
Sinfdjreiten  gegen  Sutler  unb  feine  9Inf)ar.ger  gebrangt,  ber 
i»ad)fenben  SBetuegung  ratto§  gegetti'tberftanb  ,  ba  eifte  S.,  tro| 
ber  3tbmafjnungen  feineS  giirften,  ba  btefer  ben  ©cad)teten 
gegen  Sfaifcr  unb  9fetd)  nid)t  fdjii^en  ,^n  fOnnen  ntctntc, 
nad)  SBittenberg  (Seitj,  S.  1H9  ff.).  3?on  93orua  au3 
fdjricb  er  ben  folgenben  S3rief,  ber  nid)t  blo^  al§  ®enfmal 
feiucr  ©laubeuSfeftigfeit  nnb  Weioifjljeit  feine§  d)riftlid)en 

1)  (ofjaiibi'nt),  Sdjaitbe  bringenb.     •>.)  ©efafjr.     3)  entjogcn.    4)  bajj  ea. 


112  SHartin  Sutler. 

33erufe3,  foubcnt  and)  aI8  3eugui§  manntirfjcn  Sreimute*  cjcgeu 
fiber  fetncnt  Jyfir|"tett  bettmnbernSroert  ift.  —  3>er  Je^t  ber 
in  mobcruer  @rf)reibung. 


Son  meincr  @ad),  gnabigfter  .Sperr,  antttiort  id)  alfo: 
@.  5?.  ©.  >uet§,  ober  tteifj  fie  e8  uidjt,  fo  lafj  fie  e3  il)r 
fyicrmit  f'unb  fcin,  ba£  id)  ba§  Soangelium  uidjt  uon  9J?en« 
fd)en,  [onbcrit  aflein  nom  £nmmet  burd)  uufent  .^cnn  3efunt 
(E()vifiuut  fjabe,  ba§  id)  mid)  moljl  Ijdtte  miigen  (Joie  id)  benn 
^infort  t^un  luifl)  cincn  $ned)t  itnb  Soangeliftcn  rii()incn 
unb  fdjretben.  2)ojj  id)  mid)  ober  jur  33erb,ore  uub  @erid)t 
evboten  fyabe,  ift  gefdjefjeit,  nid)t,  baf3  id)  bran  ')  jmeifelt, 
fonbern  ait§  iibriger  2)  !5)entut  bie  anbern  311  locfen.  sJcu  id) 
aber  [eb^e,  baf?  nteine  ^uoiet  1£>emut  gelangen  luid  jur  ^iebri= 
gang  be§  Guangelii ,  unb  ber  Xeufet  ben  ^(o^  gan^  ein= 
ne^men  toiU,  luo  id)  tf)m  nur  ein  .spanb  breit  ra'ume,  mufj 
id)  aii^  9?ot  meineS  ©eiuiffenS  anberS  baju  tljun.  %d)  l)ab 
@.  ^.  &.  gtuig  gctfjan,  bafj  id)  bie»  3ab,r  3)  geiuidjen  bin 
(5.  ^.  ©.  311  Dienft.  1)cnn  ber  Jeufet  lueip  faft  wo^I,  bug 
id)§  au§  feinent  3^9  getfyan  fjab.  @r  (ab,e  mein  .sperj  iuo()(, 
ba  id)  311  S?orntb§  c infant,  bafj,  locnn  id)  fya'tte 
g  e  to  it  $  t ,  b  a  f?  f  o  u  i  c  [  X  c  u  [  e  I  a  u  f  mid)  g  c  fj  a  1 1  e  n 
fatten,  al§  3iefl^t  an  f  ben  Xiidjern  finb,  lua're 
id)  b  e  n  n  o  d)  mitten  u  n  t  e  r  fie  g  e  f  p  r  n  n  g  e  n  m  1 1 
^  r  e  u  b  e  n. 

9?u  ift  .'perflog  @eorg  nod)  incit  ungteid)  etnem  eiuigen4) 
Xeitfel.  Unb  [internal  ber  Hater  ber  abgrunblidjen B)  53arnts 
(jerjigfeit  nn§  bnrd)§  Suangelium  fjat  gentadjt  freibige  °) 


9(n  Surfttrft  griebrid).  113 


uber  afte  Xeufel  unb  lob  unb  ung  geben  ben 
turn  ber  3ut>erftd)t,  fcajj  nnr  titrren  ')  ju  ifmt  fagen,  fyerj* 
Uebfter  $ater  :  fann  @.  5?.  ®.  felbS  ermeff  en,  bajj  e§  f  oldjem 
33atcr  bie  fyobjte  ©djmad)  tft,  fo  loir  nidjt  fo  U)ob,1  2)  ib,m 
bcrtrauen  follten,  ba§  mtr  aud)  §errn  uber  §erjog  ©eorgen 
3orn  finb.  Stag  raei^  id)  je  »on  mir  \vofyl,  toenn  biefe 
<Sad)  ju  Seip^ig  alfo  ftunbe  role  ^u  SBittemberg,  fo  luottte 
id)  bod)  In'nein  reiten,  luenng  gletd)  ((£.  ^.  ®.  berseib,e  mtr 
mein  narrtfd)  9teben)  neun  Xage  eitel  3)  ^)erjog  ©eorgen 
regnete,  unb  ein  ieglid)er  uiare  neunfad)  nmtenber  benn  biefer 
tft.  @r  fjatt  meinen  ^crrn  SI)riftttm  fiir  ein  Sftann  au§ 
Strof)  geflodjten  4)  :  bal  fann  mein  £>err  unb  id)  einc  3^it 
long  toofyl  leiben.  %<§  mifl  aber  (S.  ^.  ©.  ntd)t  oerbergen, 
ba§  id)  fur  ^)erjog  (Seorgen  fjabe  nid)t  einmat  gebeten  unb 
geiueinet,  ba^  ifjn  @ott  luoflte  er(eud)ten.  ^d)  tuitt  aud) 
nod)  einmal  bitten  unb  loeinen,  barnad)  nimmerme^r  ..... 


fei  (£.  ^.  ©.  gefdjrieben  ber  Sfteinung,  ba§ 
@.  ^.  ®.  roiffe,  id)  f  omme  gen  2Bittemberg  in  gar 
biel  einem  ()8^ern©d)u^  benn  b  e§  ^urf  itrften. 
^d)  ()ab§  aud)  nidjt  im  ©inn  Don  @.  $.  ®.  <Sd)U(5  be= 
geb,ren.  %a,  id)  I)alt,  id)  njotle  (£.  ^.  @.  me^r  fdjii^en,  benn 
fie  mid)  fd)itfcen  fonnte.  3)a,$u,  njenn  id)  tuiipte,  bap  mid) 
(£.  ^.  ©.  fonnte  unb  tooflt  fd)it(5en,  fo  Juoflt  id)  md)t  font* 
men.  liefer  ©adjen  foH  nod)  fann  fein  <3d)iuert  5)  raten 
ober  fjelfen;  ©ott  nm§  t)ie  aflcin  fdjaffen  oljn  alk^  menfd)= 
lid)  ©orgen  unb  3u^un.  1)arumb,  tuer  am  me  tft  en 
g  I  a  u  b  t  ,  b  e  r  w  i  r  b  I)  i  e  a  in  m  e  i  ft  e  n  f  dj  it  fe  e  n.  Ineroeil 
id)  benn  nu  fpitr,  bafj  @.  ®.  @.  nod)  gar  fdjtuad)  ift  im 


1)  luagett.    2)  feft.    3)  Iiutter.  4)  b.  fj.  2trol)puppe.    5)  meltlirfjc  TOad)t 
23  c  rl  i  t,   Wartin  ilntfter.  « 


114  SWartin  ihttfjcr. 

©lauben,   fann  id)  feinerleiwege  S.  ®.  &.   fur  ben  2)?ann 
aufeljen,   bcr  mid)  fd)u(jeu  obcr  retten  fonnte. 

£>afj  nu  aud)  (5.  51.  ®.  begefjrt  ju  toiffen,  toa§  fie  tfjun 
fofle  in  biefer  (£adjen ,  fintemal  fie  e3  ad)t  '),  fie  fyabe  tiiel 
ftu  roenig  getfyan,  antiuorte  id)  untertb,anig(id) :  @.  5?.  ©.  fyat 
fdjon  nflju  Diet  getljan  unb  foflt  gar  nid)t§  tljun.  Xenn  ©ott 
»ui(I  unb  fann  nidjt  leiben  (S.  ^.  ©.  ober  mcin  ©ovgen  unb 
Jreiben.  (Sr  luill^  ifjm  gelaffen  fjaben,  be§  unb  fein  onber§'2); 
ba  mag  fid)  @.  fi.  ®.  nad)  rid)ten.  ©lanbt  @.  5T.  W.  bieS, 
fo  im'vb  fie  fidjer  fein  unb  ^liebe  ^aben ;  glciitbt  fie  nid)t,  fo 
glanbe  bod)  id)  unb  nut§  (S.  ^.  (^.  Unglauden  laffen  fcine 
Dual  in  (Sorgen  b,aben,  une  ftd)§  gebub.rt  aflen  Unglaubigen 
§u  leiben.  ^iemeil  benn  id)  md)t  njiK  @.  5?.  ©.  folgcn,  fo 
ift  @.  5J.  ©.  fur  ©ott  entfdjutbiget,  fo  id)  gefangen  ober 
getotet  luiirbe.  gur  ben  2)?cnfd)en  foil  6.  5?.  ®.  alfo  fid) 
fjalten:  na'mtid)  ber  Oberfeit  a(§  cin  $urftirft  ge^orfam  fein 
unb  ^aiferlid)e  9J?ajeftat  laffen  luatten  in  (S.  $.  @.  ©tiibten 
unb  Vanbern  an  ?eib  unb  ©ut,  lute  fid)§  gebiitjrt  nad)  ^eid)!^ 
orbnung,  unb  ja  nidjt  me^ren,  nod)  ttnberfefcen,  nod)  2Biber- 
fa^  ober  irgenb  ein  ^inbevni^  begeljren  3)  ber  ©eiualt,  fo  fie 
mid)  fafjen  ober  t5tcn  miQ.  2)enn  bie  Ooeuwlt  foQ  niemanb 
bred)cn  nod)  tt)ibeiftcfjen ,  benn  aUeine  ber,  bcr  fie  cingefefct 
Ijat;  fonft  ift§  Smporung  unb  luiber  ©ott.  3d)  I) off  aber, 
fie  ttcrbcn  ber  33crnunft  braudjen,  ba§  fte  S.  ®.  &.  crfenncn 
luerben  al3  in  einer  Ijotjeru  SBiegen  geboren,  benn  bafj  fie 
felb  fol'lt  ©torfmeifter  4)  nber  mir  luerben.  ili^enn  ©.  6T.  @. 
bie  £f)or  off  en  lci§t  unb  ba3  frei  Iurfiirftlid)c  ®e(cit  b.att, 
njenn  fie  fctb  famen,  mid)  ju  ()o(en,  ober  i()re  ©efanbtcn, 
fo  fyat  G.  5?.  ©.  bent  ©efyorfam  gnttg  get^an.  @ie  fonnen 


9ln  furfiirft  gnebrid).  115 

je  nidjt  ^o§er§  t>on  (£.  ®.  &.  fobern,  benn  bafj  fie  ben 
Sutler  tobtten  bet  @.  $.  @.  luiffen.  Unb  ba§  fott  gefd)e()en  oh,n 
(5.  $.  ®.  ©orgen,  £b,un  unb  einiger  $aljr  ').  £>enn  Gb,riftu§ 
Ijat  mid)  ntdjt  gcle^rt  mit  etne§  anbern  ©djaben  ein  (Shrift 
fein.  SBerben  fie  aber  j[e  fo  unDerniinftig  fein  unb  gebieten, 
ba§  @.  ^.  ®.  felb  bie  ^>anb  an  mid)  lege,  roiQ  id)  @.  ^.  ®. 
atSbenn  fagen,  raa§  511  t^un  ift:  ^d)  twin  @.  ^.  @. 
©djaben  unb  ^a^r 2)  (idjer  fatten  an  ?etb ,  ®ut  unb 
Seele,  meiner  ©arfjen  ^alben,  e3  glaube  el  @.  ^.  ©.  ober 
gtaub§  nid)t. 

§iemit  befell  id)  ®.  ^.  ®.  in  @olte§  ©naben.  2Beitec 
njoflen  tmr  aufg  fdjierft  reben,  fo  e§  not  ift  3)enn  biefe 
@d)rift  §ab  id)  etlenb  abgefertigt,  bap  nid)t  @.  ^.  ®.  83e= 
triibniS  anfii^re 3)  t>on  bem  ©eb,ore  4)  meiner  3«funft 5) ;  bcnn 
id)  fott  unb  mufj  jebermann  troftlidj  unb  nidjt  fdjablid)  fein, 
hjitt  id)  ein  redjter  Shrift  fein.  @§  ift  ein  anber  9Kann 
benn  §erjog  @eorg,  mit  bem  id)  fyanbel,  ber  fennet  mid)  faft 
tooljl,  unb  id)  fenne  ib,n  nid)t  iibel.  SBenn  (£.  ^.  ©.  glaubte^ 
fe  tt)iirbe  fie  ©otte§  §errlid)fett  fe^en;  iweit  fie  aber  nod) 
nidjt  glaubt,  ^at  fie  and)  nod)  nid)t§  gefeb.en.  ®ott  fei  Steb 
unb  ?ob  in  @tt)ig!ett,  Slmen. 

®eben  ju  S3orne  bei   bem  ©(eit^mann  (i) ,  am 
mittluod),  Slnno  1522. 

(5w.  ^urfurftl.  ©naben 

untert^antger  Wiener 

Martin  Sutler. 


l)  irgenb  tuetdje  ©efaljr.     2)  =  u  o  r  6.  itub  g.    3)   (u.  anfaljrcn)  ,^it' 
fticfee.    4)  ftunbe.    5)  Slnfunft.    (>)  £.3  Jreuitb  SJiirfjael  Don  ber  Strajjen. 


1  1C  SKnrtin  Sutler. 


b.  $rei  SPriefe  L'utljerd  wen  bcr  fioburg.   1530. 

inncrcr  ^ftte  unb  ftfrpcrlid)er  Sciben,  bie  Sutler 
bcr  entfd)etbung§fd)nJeren  SSJoriien  be*  9lug§bnro,er 
>Heid)3tage§  auf  fewer  ^ucitcn  S$atmo3  fyeimfudjten,  roar  ,,feine 
Stiiumnng  bod)  and)  in  bicfer  $eit,  luic  immer,  wo  c§  ba^  33c* 
feitiitni§  nor  bcr  SScIt  gait,  ba*  eittor  >ucltt)crad)tcuben  Sid)or- 
Ijeit.  Seine  33riefe  au^  biefor  Qe\t  finb  ciit  rcbenbe?  2enfmal 
ber  fidjerftotjeit  .s>altung,  luomit  er  anf  bie  grofjc  28eltt)erttjtrrung 
ittcberblirtte.  <3ie  atmen  ganji  bie  frommc  ^Soefie  jetueg  (S-mpfin* 
bens,  luontit  cr  bie  llhuiberfiitlc  einer  tjerrlidjen  9fatuc  in  fid) 
anfnat)in"  (i-'enj,  9Ji.  Sutler,  £.  205).  --  ^cnjelben  ,,poc= 
tifdien  $>umor",  line  9?r.  1  ,  atmen  jtuci  tateinijdje  s^riefe  an 
bie  Jvreitnbc  ^uftuS  Qona-o  (22.  \?(pr.  15:50)  unb  Spalatin 
(9.  Wai  1530),  beren  ^nfyatt  mit  bent  beutfdjen  junt  Xei(  itber* 
einftimmt. 

Qm  britten  5Bricfe  bentet  ii.  bent  Wtntberger  9?at§f)errn  tief= 
finntg  unb  erfjaben  ba§  happen  be'3  2iegefriitg§  ,  ben  Shir- 
priitj  ^ofiann  ^riebrid)  oon  @ad)fen  in  DHirnbcrg  fitr  i()tt  (jatte 
ftcd)en  laifen. 

1.    ?In  feine  Zi]  cf)gef  elle  n. 

@nabe  unb  ^riebe  in  Gfjrifto,  Itebcn  perron  unb 
jjreunbe!  3^)  ^ab  euer  aQer  <2d)reiben  empfangen,  unb  luie 
e8  allentfyalben  jufte^et,  ucrnommcn.  2lu[  baJ3  iljr  Juicbenrrb 
oerncljmet,  mie  e§  ()ie  jufte()et,  fiige  id)  cud)  ^u  luiffen,  ba^ 
mir,  luimlid)  id),  9)tagifter  i^cit  ')  unb  C£i)riacu§  '2)  nidjt  auf 
ben  9ieid)§tag  gen  5(ug§burg  5ie()cu;  Juir  ftnb  aber  fonft  mo^I 
auf  eineu  anbern  9{eid)§tag  fomnten. 

liiv  Itctrid)  (gefi.  1606,  geft.  1549),  3reunb  iinbOU-litlfo  i'  *,  lr.:!c,  ^n-bifii-r 
in  ifincr  2'ntcrftnbt  Wiirnberg.  2)  (S.  flaiifmann,  fpin  i?dMi>fflfr{ot)n,  2tubn;t. 


$ret  S33rtefe  SutfjerS  Don  ber  Xlobm\j.  117 

@8  ift  em  Sftitbet  ')  gletd)  fiir  unferm  $enfter  fytnunter, 
tote  etn  fletner  SBolb,  ba  fyaben  bie  £)olen  unb  $rab,en  einen 
$Reid)§tag  fyingelegt,  ba  ift  ein  fold)  3u*  unb  Slbreiten,  ein 
fold)  (Sefdjret  Sag  unb  9?ad)t,  oljne  5lufb,oren,  al3  toa'ren 
fie  afle  trunfen,  bofl  unb  toll;  ba  fecft  2)  Sung  unb  2llt  burd) 
etnanber,  ba^  mid)  wunbert,  tt)te  <2timm  unb  £5bem  fo  long 
nja^ren  ntoge.  Unb  mod)t  gerne  nnffen,  ob  aud)  foldjeg 
2lbel§  unb  reiftgen  3eu9g  3)  au^)  etlid)e  nod)  bet  eud)  ttjaren; 
mid)  biinft,  fie  feien  au§  atter  2Belt  fjie^er  berfamntlet. 

3d)  b,ab  ib,ren  ^"aifer  nod)  ntdjt  gefefyen,  aber  fonft  fdjweben 
ber  Slbet  unb  gro§en  §anfen  immer  fiir  unfern  5lugen  ;  nid)t 
faft  foftlid)  gefleibet,  fonbern  einfaltig  in  einerlet  ^arbe,  atle 
gleid)  fdjiuar^,  unb  ade  gleid)  grauaugtg;  fingen  ade  gleid) 
einen  ©efang,  bocl)  mit  lieblidjem  llnterfdjeib  ber  ^nngen 
unb  ber  Sllten,  ®rojjen  unb  ^leinen.  @ie  ad)ten  aud)  nidjt 
ber  gro§en  ^3attaft  unb  ©aal;  benn  ib,r  @aal  ift  gerob'lbet 
mit  bent  fdjonen  rceiten  §immel,  ib,r  Soben  ift  eitel  $elb,  ge= 
tafelt  mit  l)ubfd)en  gviinen  ^n^eigen,  fo  finb  bie  2Banbe  fo 
lueit,  alS  ber  SBelt  @nbe.  @ie  fragen  aud)  nid)t§  nad) 
9ioffen  unb  ^jarnifd),  fie  b,aben  gefieberte  Staber,  bamit  fie 
aud)  ben  S3iid)fen  empfliefyen  ,  unb  eint  3orn  4)  entftt^en  5) 
fonnen.  (Sg  finb  gro^e  niad)tige  ^>erren;  rt)a§  fie  aber  be* 
fdjliepen,  luei^  id)  nod)  ntdjt. 

@o  biel  id)  aber  Don  etnem  2)olmetfd)er  Ijabe  ber* 
nommen,  b,aben  fie  fiir  einen  geraaltigen  3"9  unb  <3treit  ratber 
2Beijen,  ©erften,  §afern,  9J?alj  unb  aflerlei  ^orn  unb  ®e* 
treibig,  unb  luirb  ntandjer  fitter  §k  tuerben,  nub  gro^e 
t()itn. 


(lat  rubetum  ,,©ebu)"d)").    2j  jrbrcit,  freiidjt.    3i  ?lu«riifiuiia  ; 
Strieflc-leute.      -ij   joruigem   5liifd)Iage.     5)   cmflie^eii   (ugl.  ,,fid)   eutfe^en"). 


118  Wnvttu  l'iitf)cr. 

Sllfo  ft  gen  nnr  fyie  im  9tcid)§tag,  (jb'ren  uub  fcljcn  ju 
mit  grower  i'uft  itnb  £iebe,  lute  bie  ^iiiften  itnb  §errn  fatnpt 
anbern  Stanben  be§  3teicf)§  [o  frb'fylid)  fin  gen  unb  toofyUeben. 
5lber  fonberlidje  $reube  fyaben  njir,  tuenn  twr  fefyen,  lute 
ritterltd)  ftc  fdjunin^en,  ben  <£rf)nabel  Juifdjen,  itnb  bie  i®e(jr 
flitr^en  '),  ba§  fte  ftegen  unb  (S^re  etn(ec;en  lutber  $orn  unb 
9JfQtj.  2Bir  luitnfdjen  t^nen  ©(tid  itnb  ^eil,  ba§  fte  afljumal 
an  etnen  3aunftf^n  gefpie^et  nidren. 

^d)  t)att  aber,  e3  fet  nid)t§  anber§,  benn  bie  Sopfjiften 

ntit  t^rem  ^rebigen  itnb  Sdjreiben,  bie  ntu§ 

id)  alTe  auf  ein  ^>aufen  nlfo  fitr  inir  f;aben,  attf  bafj  id) 
f)5re  ib,rc  lieblidje  Otinime  unb  ^rebigten,  unb  fel)e,  luie  fefjr 
nit^lid)  53olf  e§  ift,  alle§  511  tcrjeljren,  IDQ§  auf  (Srben,  unb 
bafiir  feden  fitr  bie  lange  2Bei(. 

.s^eute  fjaben  luir  bie  erfte  9?ad)tigal(  gefjovet;  benn  fie 
(jat  bent  2lpril  ttid)t  inoKen  trauen.  G§  ift  bi5()er  eitet  foft* 
lid)  2Better  geireft,  l)at  nod)  nie  geregnet,  o^ne  •)  geftern  ein 
luenig.  S3ei  end)  luirb'o  t)tcl(etd)t  anber§  fein.  .Spieinit  &oii 
befofjlen,  unb  fyaltet  iuof)(  ,pan§. 

2lu§  bent  fteidjStag  bcr  9)?alstitrfcn  :i) ,  ben  28.  3(pr., 
3Inno  15:50. 

'2.  21  it  ben  f  urf  ad)fif  d)en  $  angler  D.  ©rcgovitty 

Sritrf. 

©nab  unb  $rieb  in  (Sfjriflo !  5td)tbar,  .v>od)ge(a()rtcv, 
lieber  §cn  unb  tteber  ©etiatter!  3d)  §<&  tut  ctlidjmal  an 
meinen  gniibi.qften  .perrn  gefdjviebcn  unb  an  bie  llnfcin  .  .  ., 
berett  etlidje  fo  tueljinittig  nub  (orgfaltig4)  fiub,  al§  f)iitt  Wott 
ttnfer  nergeffen;  fo  er  unfev  nid)t  faint  uergeffeit,  er  utiipte 


$>ret  93riefe  Sutlers  Don  bet  Sohtrg.  119 

fein  felb3  bergeffen,  e§  toare  benn,  bap  unfer  <5ad)e 
nidjt  fein  <3ad)e  unb  unfer  ?el)re  nid)t  fein  2Bort  ttwre. 
©onft,  mo  ttrir  be§  geioip  ftnb  unb  ntdjt  gtoetfeht,  bap"  e§ 
feine  ®ad)e  unb  2Bort  ift,  fo  ift  aitd)  ge«)i§  unfer  ®ebet 
er^oret  unb  bie  ^iilfe  fi^on  be[d)Io[fen  unb  ^ugeriift,  ba§  uns 
ge^otfen  tuerbe;  bag  fann  ntd)t  fetlen.  .  .  . 

3d)  f)ab  neulid)  §tt;et  2Bunber  ge[eb,en:  2)a§  erfte,  ba 
id)  gum  ^enfter  b,inau»  [ab.e,  bie  (Sterne  am  §tmmel  unb 
ba§  ganje  fd)one  ©eiuotb  ©otte§,  unb  fa^e  bod)  nirgenb  feine 
^fetter,  barauf  ber  9)?eifier  fo(d)  ©enjolb  gefe^t  ^a'tte;  nod)1) 
ftel  ber  §imme(  nidjt  ein,  unb  fte^et  aud)  fold)  ®en>6lb  nod) 
feft.  ytu.  ftnb  etlidje,  bie  fud)en  foldie  ^8feiter,  unb  tuotlten 
ftc  gern  greifen  unb  fiifylen.  SBeil  fie  benn  ba§  nid)t  »er- 
mfigen,  gappetn  unb  gittern  fie,  al§  rcerbe  ber  ipimmel  ge* 
einfaffen,  au§  feinev  anbern  llrfad)en,  benn  bafj  fie 
nid)t  greifen  nod)  feb,en.  2Benn  fie  biefelbigen  greifen 
fiinben,  fo  ftiinbe  ber  §immet  fefte. 

®a§  anber:  ^d)  fafye  aud)  grope  bicfe  2Botfen  uber  un§ 
fd)meben  mtt  foldjer  £aft,  bap  fie  mod)ten  einem  grofjen  9J?eer 
ju  tierg(eid)en  fein;  unb  falje  bod)  feinen  53oben,  auf  bent  fie 
rugeten  ober  fu^eten,  nod)  feine  ^ufen,  barein  fte  gefaffet 
lua'ren ;  nod)  fielen  fie  bennod)  nid)t  auf  un§,  fonbern  griipeten 
un§  mtt  einem  fauren  ?lngefid)t  unb  flo^en  baton.  3) a  fie 
furuber  ttjaren,  leud)tet  b,erfur  beibe  ber  Soben  unb  unfer 
'Dad),  ber  fie  gefyalten  Ijatte,  ber  9]egenbogen.  !J)al  rear  bod) 
ein  fd)tt)ad)er,  biinner,  geringer  33oben  unb  2)ad),  ba§  e§  aud) 
in  ben  SKolfen  oerfdjroanb,  unb  mef)r  ein  ©djenten  (ol§  bitrd) 
ein  gematt  ©la§  gu  fdjeinen  pf(egt)  benn  ein  foldjer  getuattigcr 
^Boben  anjufe^en  tuar,  ba^  einer  and)  be§  53oben§  fjalben 

1)  benuocf). 


120  Wen-tin  ilutfjcr. 


tt)ol)l  fo  feljr  t>er$toeife(n  foflte,  at§  ber  gro§en  2Bafferlafte. 
Xennod)  fanb  ftd)g  in  ber  £b,at,  ba{j  foldjer  atnadjtiger1) 
(an^ufefyeu)  ©d)eme  bie  SBafferlaft  trttg  unb  un§  befdjii^et. 
•ttod)  finb  etlidje,  bte  beg  SBafferg  unb  ber  23olfen  3)icfe  unb 
fdjroere  ?aft  mef)u  anfe()en  ,  ncfjten  unb  furdjten  ,  benn  biefen 
biinnen,  fd)!imleit  unb  leidjton  Sdjemen;  bcnn  fie  luofiten 
gevn  fiiljlen  bie  ^raft  fotd)e§  ©d)einen§  ;  lueil  fie  bay  ntcf)t  f  onnen, 
fiirdjten  fte;  bie  SBolfen  luerben  ein  eiuige  ©itiibflut  Qnridjten. 
@otd)e§  mug  id)  ntit  (Surer  2ld)tbarfeit  freunblidjer  SBcifc 
fdjer^en  ,  unb  bod)  uttgefdjerjt  fdjreiben  ;  benn  id)  befonber 
Sreube  baoon  gefjabt,  bag  id)  eufaljren  Ijabe,  n?ie  (S.  "J(.  fur 
alien  anbern  eitten  guten  9J?ut  uub  getroftcS  ^>erj  Ijat  in 
bieier  unfer  ?lnfed)tung.  .  .  .  Sold)  2Berf,  bag  ung  ©ott  nut 
©naben  geben  Ijat,  luirb  ec  bitrd)  feinen  ©etft  fegnen  unb 
fotbern  unb  bie  2Beife,  ftcit  unb  "JJauiu  ung  §u  fyelfen,  mo^l 
treffen  unb  nid)t  uergeffcn,  nod)  werfiiumen.  ©ie  I)aben3  nod) 
nidjt  jur  ^)a'[fte  bradjt,  bte  i>tvi  Sanguinnm'2),  mag  fie  jefct 
anfatjen,  finb  aud)  nod)  nid)t  ade  miber  Ijeint,  ober  batjin  fie 
gern  ina'ren.  Unfer  Skgenbocjen  ift  fdjtuad),  ib/re  ilBoIfen  finb 
madjtig;  abev  in  fine  uibebitur,  cujug  tont:tj.  ©tier  ^Idjtbor^ 
feit  b,alte  mir  ntein  ©efd)iua^  jugutc  unb  trofte  3)^agiftrum 
•|5b,i(ippum  unb  bie  anbern  alle.  Gljriftug  foil  mir  unfern 
gniibigfteu  ,S)errn  aud)  troften  unb  Ijalten.  Xem  fei  Vob  unb 
2)anf  in  Giutgfeil,  2hnen.  3)eg  ©naben  id)  aud)  (S.  51.  be« 
fetjle  treulid). 
@j  (Srento,  5.  Slugitft  3lnno  1530. 

9Jtartinug  Vutfjer  I). 


23ucfe  SutljcrS  toon  ber  Sblwrg.  12  i 


3.   21  n  £  a  3  a  r  u  <§  ©pengler. 

©nab  unb  $riebe  in  (£f)dfto.  (Sfyrbar,  gitnfttger,  lieber 
£>err  unb  $reunb!  2Bei(  ifyr  begefyrt  511  imffen,  ob  ntctn  ^et= 
fd)aft  redjt  troffen  fet),  will  id)  end)  mein  erfte  ©ebanfen  an= 
jeigen  :  311  guter  @efcflfd)aft,  bie  id)  auf  mein  ^etfdjaft  roottt 
faff  en,  al§  in  ein  ^etf^etdjen  meiner  S^eologte.  ^00  erft 
fotlt  ein  ^ueiij  fein,  fdjioai^  im  ^>erjen,  ba§  fetne  natitrlidje 
^aibe  fjatte,  bamit  id)  mir  felb§  (Srinnerung  gabe,  ba^  ber 
@(aubc  an  ben  ©efreujigten  un§  feltg  madjet.  1J)enn  fo 
man  Don  ^pcrjen  glaubt,  luirb  man  gered)t  ').  £)b§  nu  ftofyt 
ein  fd)iuarg  ^reuj  ift,  morttfictret  3),  unb  fod  and)  roefye  t()un, 
nod)  ta^t  e§  ba§  §er^  in  fetner  {5arbe,  beibecbt  bie  S3?atur 
ntdjt,  ba§  tft,'  e§  totet  nidjt,  fonbern  befycilt  lebenbtg.  Justus 
enim  fide  vivet,  sed  fide  crucifixi.  (Sold)  ^>erj  aber  foil 
mitten  in  eitter  tuet^cn  9iofen  fteb,enr  an^u^eigen,  bafj  ber 
©(aube  t^veube,  Sroft  unb  $wbe  gibt,  unb  furj3)  in  einc 
uieifje  frob/lidje  9?ofen  fc{3t,  ntd)t  rate  bie  2Be(t  $ricb  unb 
^reube  gibt,  barunib  foil  bie  9?ofe  luei^,  unb  nidjt  rot  fein; 
benn  raet§e  Sarbe  ift  ber  ©etfter  unb  afler  @ngel  t^avbe. 
<Sold)e  sJ{ofe  ftefyet  im  ^immetfarben  ^elbe,  ba^  fold)e  ^reube 
im  ®eift  unb  ©lauben  ein  5(nfang  t,"t  ber  I)tmmlifd)en  ^reube 
^ufunftig:  \§i  raob,!  fdjon  brinnen  begrtffen,  unb  buvd)  ,£>of* 
nung  gefaffet,  aber  nod)  nid)t  offenbar.  Unb  in  fold)  $elb 
cinen  gulben  ^ing,  ba§  fold)  Seligfeit  im  §tmmel  eting  unifjret, 
unb  lein  @nbe  ^at,  unb  aud)  foftlid)  ubcr  aQe  $reube  unb 
@uter,  Jute  ba§  @olb  ba§  ^b'^eft,  fo[t(id)ft  @r^  ift.  (£f)vtftu§ 
unfer  Iteber  ,f>err  fei  mtt  ettrem  ®eift  big  in  jeneg  ?eben,  ^ 

Ex  Kremo  Grubok4;,  8.  -lulii,  MDXXX. 

1)  difim.  10,  10.    •>)  totct.    3j  f.  gi'fagt.   4)  lie  UinFcfjritng  fon  ,,ft 


122  9R art  in  i'utljer. 

0.  2lit3  ben  Sifrfjrebcit. 

SHe  Den  (vrcunben  i'.-i  narf)gei<f)ricbenen  Jifcfjgcyprdcfie  uitb  gclegent- 
licfjcn  9Ieujjerungen,  eiu  ©i-mifcf)  uon  Satein  unb  Seutfd),  fjat  3  o  I).  3t  u  r  i= 
faber  flcfammclt,  au3  her  urfpniiig(irf)  cfjronologifcijen  V'lnorbnuno  gelb'ft  unb 
in  facfittrfjer,  meift  bogmatifcfjrr  (Sruppieruug  1566  tit  St^Ieben  bnrcf)  ben  Drucf 
Deroffentlidjt.  §auptqueQen  bicfc-5  SBcrfS  tuaven  u.  a.  jetjt  njteberaufgcfnnbcne 
lagcbiidicr  Don  91.  i'aiiterBacf)  (fitc  ba-j  3af)r  1538)  unb  2?fit  Siftrid)  foiuie  cine 
•  tuol)[  anf  3ol).  Watf)Cfin3  ^itritcfiicljonbc  Sainmlnng.  ^ft  mid)  dtelc§  ciiijcliie 
ficficr  in  bet  ubctliefertcn  Jorm  uiibcflUnbigt  unb  eittftellt,  \o  burfcu  un8  int 
flrojien  unb  gan^en  bicfe  reirfjfjaltigfn  IKitteihmgeu  al>3  luicfctigc  Cuctle  fiir 
bic  fienntni-j  uon  i.'.-S  Scben  unb  2;euffn  gctten 

Xie  fotgenbrn  Wlifdjnitte  fte!)di  tin  (>i.  SJiinb  ber  tSrlanger  9tuSgabc 
(S.  412,  424,  422,  41^1,  421,  425l. 

1 .  ®  c  u  t  f  d)  I  a  u  b   t  ft  into   e  i  it   j  d)  i)  n  c  r ,    lu  c  t  b  1 1  ri)  c  r 
I) en g eft,  bcr  gutter  itnb  a(fe£  gnug  Ijot,   tua»  cr  bcbarf.     Civ 
fe^Iet  ifjnt  abcr  an  cinent  Dtcttcr.    ©leid)  nn  rote  ctn  ftar!  ^Pfcrb 
o^n  etnen  Sieitcr,   bee  c§  regtert,    l)in  nnb  roiebcr  in  ber  $,nc 
lanft ;   oljo  ift  and)  3)cntfd)Ianb  inadjtig  gnng   tunt  Starfe  nnb 
Vcntcn,  c§  inangelt  ifjm  ober  an  eincnt  guten  .sjanpt  nnb  9icgcnten. 

2.  Gr,  D.  2ft.  i!.,  gcbadjtc  and)  ber  bent  jrfjen  S  pr  ari)e, 
baf;  fie  maitdjerlct  Unterfdjeib  fyatte,  ,^og  aOer  bie  tjcffijdje  Spradjc 
ben  anbern  aU^ninat  fiir,  ato  bie  bie  sJBorte  pronnncirte  nnb  rebete 
mit  eincnt  9(ccentit,  gleid)  a(-3  fiingen  fie  biejeUngen.    Cefterrcidjcr 
nnb  iBatjent  fjielten  feine  3)ipf)t()ongo§,  fagen;  llnr,  ^-nl)r,  siH'ont, 
fur  Gner,  tfeu?,  Srob.     'Jllfo  rebten  and)  bie  Jvranfeu  grob  mit 
itngctjOfelter1)  ^nnge,  fo,  jo  etc. 

.'5.  ,,23etm  id)",  fprad)  D.  ^fartinn^  SntJjer,  ,,i)iel  reifeu 
follte,  roottte  id)  nirgenb  Itcber,  benu  bnrdi  @d)luaDen  nnb 
SBaperlanb  siefycu,  benn  fie  finb  freunblid)  nnb  gntroitliri, 
fjerbergen  gente,  gef)en  grembben  nnb  5S5auber§(euten  entgegcn, 
nnb  tfjnn  ben  ilenten  gittlid)  nnb  gute  Wiivridjtung  ninb  ihr  (^)elb. 
.v>effen  nnb  lUeifpter  thnn  c§  tlincn  ettidjer  iVnfje  nad),  fie 
nehnten  abcr  ilir  o'clb  roof)(  bri'unb,  Sad)  fen  ift  gar  nnfvennb- 
lid)  nnb  nnl)i)f(irf),  ba  man  lueber  gnte  4\?ort  nod)  :,n  ciien  gibt; 

1)  ungi'Ijobclti'f. 


9(uS  ben  2ifd)reben.  123 

fagen:    ,,£iue  ©aft,  id  lueit  nit,  toat  id)  jit  te  eteu  geuen  fo(, 
bat  2Bif  ift  nit  bafjeinten,  tcf  fan  jtjn  nit  fyer&ergen." 

4.  33eutfd)tanb   I)  at   mandjerlei  35talecto§,   9(rt 
511  reben,  alfo,   ba&  bie  Seute   in  30  9Jleifen  33ea.e3  einanbcr 
nidjt  tt>ol)t  Itfrnten  fcerftefjett.    £>ie  Defterreidjer  unb  23at)crn  tier* 
fteljen  bie  Sfjiirtnger  unb  Sadjfen  nicfjt,  jonberltc^  bie  Stteber* 
lanber.    ^a,  iut^a,  jit,  fe,  f)a,  fold)  oerjafjen  ift  mandjerlei,  unb 

benn  ba§  anber.  8trnolbu§,  (£^tenf)olb;  2(rttolf, 
§ulbenreid);  Seubolf,  2eutf)iilf,  eben  inte  9(Ie* 
janber ;  i'ubmig,  be§  SSoIfS  3"t"(ucl)t ;  benn  SStg!  ^ei§t  ein  @d)Io§, 
Refuginm,  §ort,  Asylum. 

5.  ®ie  beutjd)e  ©prad)e  ift  bie  atterboKfommenfte,  ^at 
btet  ©emetnfdjaft  mit  ber  gried)ifd)en  Spradje.    2>ie  loteinifdjc 
Spradje  ift  gertng  unb  bi'tnne  gnug ,  nid)t  reguliret ;   benn  fie 
fjat  nid)t  jiutefactje  SBttd)ftaben  at§  ^.  X.  $'.  9.  Z.    ®a§  Ijat  bie 
gried)ifd)e  Spradje  fein,  tce(d)er  aud)  bie  beittfdje  nad)folget.  - 
@3  finb  aber  in  ber  beutfdjen  @prad)e  oiel  Sialecti,  itnter* 
fdjtebne  9frt  §u  reben,   ba§   oft  ©tner  ben  Stnbern  nidjt  toofjt 
bcrftcfjt,  tine  33ai)ern  Sadjfen  etc.  ntd)t  redjt  ocrftef)en,  fonbern1) 
bie  nid)t  geiuanbert  finb;  ja,  bie  s-J3at)ern  berftefjen  ot^iueiten  enter 
ben  anbern  nid)t  red)t,  it>a§  grobe  S3ot)ent  finb. 

6.  2(  ( I  e    SJ?  a  t  i  o  n  e  n    g  e  g  e  n    ®  a  d)  f  e  n   finb   einfaftig  ; 
briimb  roenn  Sadjfen  obcr  O^ftutntutge  in  ^talten  fontmen,  fo  finb 
fie  arger,  benn  bie  ^talianer  felb§,  alfo,  ba§  fie  fagen,  Allemanni 
Bassi  finb  bie  Srgften  6d)alfe.    Unb  ift  bet  ifjnen  ein  (Spri'tri)" 
inert:  Uno  to  Tescho8)  Italiano  e  uno  Diabolo  incarnate.  (Sin 
beutfdjer  SSot3)  ift  ein  lebenbtger  Seitfel.    ®rumb  ,,f)itte  bid)  fnr 
einem   Italo   Germano" 4),  bcutfd)en   SSalen;   benn  fobalo   ein 
Sentfdjer  in  ^tatien  ben  SptlunSmum  gelernt  !^at,  ,,unb  oerbanet 
ba§  Belief iidjttn"5),  fo  ift  er  Otel  arger  unb  titcfifdjer,  benn  ein  28aL 

i)  l-eioubcrl.  2)  b.  i.  Tcdesmi.  3)  b.  i.  SBaifj,  SSelfcfjcr.  4i  3$uf.  21. 
iiiiuterfearfiet^  Xaijebiift)  S.  133.  5)  rigentlic^  eine  befttnuute  Slrt  sBacfiuetf, 
Oiafdjerei;  Ijier  tuofjl  f.  u.  a.  uiujered)te§  ©ut,  &eftccfjimgc-mitte(  (ugt.  ©riiittn, 
beutfc^.  SB5rtcrb:icf)). 


124  Xa*  ftird)cnlicb. 


ftircfycnlicb. 


3Me  eDangelifdje  Mirdje  ai-:-  Saiengemeinbe  forbertc  bie  53e* 
tcilignng  afler  Wlicbcr  am  QJuttc*  b  i  c  n  ft  e :  einc  folrfie  9Jlit* 
nnrfnng  fd)fo|~5  bcr  luefcntlid)  fateinifdje  ©cfang  bcr  ^ricfterfirdic 
au§.  So  luurbcn  Vntfjcr  unb  bio  burd)  ifju  pr  SDJitarbeit  ge* 
roonnencn  ^Infjangcr  au§  bent  pvaftifdjen  ^cbiirfttis  il)rcr  Mird)c 
Ijeratt'o  93egriinber  be»  cnangeli)d)cn  ftird)eulicb».  Giitc  DiHIig 
ttfiie  Itttcrnrifdje  gornt  inar  c3  ja  nid)t,  abcr  gcrabe  banim, 
rucil  I'utfjcr,  bcr  jobeiu  fdjroffcu  ^ntd)  nut  bcr  SSergangenficit 
a[if)olb  ruar,  an  ba§  llobcrlicferte  anfmtpftc  nub  altc  ^^vmcit  mit 
cinent  ncnen  Okift  crjullte,  jdjlitg  bicje  fcinc  SdjOpfung  fo  ticfe 
SSurjdn.  §dttf  brci  Cnctlcn  iuarb  i'ntfjcr?  ^iditung  gcipcift: 
bom  9?cciftergcjaiH]  nafjm  cr  bie  (^Hcbcruitg  bco  breitciligcn 
Stropljcndaitv,  an^  bent  3>olfi?ltcbc  tain  bie  2d)lid)tl)cit  into 
Slninne  be§  Jon^,  bie  Iatctnifd)eu  .s>t)]nnen  bc§  alteu  .Slirdicir 
gefangs?  loaren  bae  ^orbilb  fitr  fdiarfcn  ©cbnnfenanobrnd  unb 
leidjt  fafstidjc  ^arfteflnng.  (($.  Scrjtteiber.) 

Sic  llnt)o(lfoinmen{)cit  bcr  aiifteren  bid)tcrijri)cn  Jvorm 
mad)t  uielc  bcr  ^irdjenliebcr  bee  Iti.  Sal)rl)imbcrt^  fiir  nn«  lientc 
(uenig  fdjmad^aft.  Selbft  Steber  S!ut()cr» ,  bcr  in  jctner  s4-!roja 
afle  in  bcr  9?olfv]'pradje  rnfjcnbcn  poctijrijen  21'irfnngcn  ,yir 
(Settling  511  bringcn  lucifj,  jeigen  bie  Werfntale  bicjcr  aKgcmcincn 
SJcrtutlbcntng  bcr  Shtnftform  nnb  bie  ^criuirrnng  ber  Mint  ft  = 
begriffe.  311  btefen  Wangeln  geljOrcn  ^ertitr^nngcn  nnb  ^er* 
ftitmntelnngen,  bie  fid)  bie  SBorte  bent  ')il)t)tl)iniu"  jiilicbe  gcf alien 
laffcn  mitffen,  fiir  ben  bet  tneten  Xid)tcnt  ein  natiirlidje^ 
(4JefiU)t  tior()anben  ift;  aber  bet  anberen  beftimint  citing  bie 
3ii-)Uutg  ber  Stlben  ben  i^cr^bait.  Srotjbem  fiat  fid)  ,,ha-5  jn 
belnbe  Veben  biejcr  Viebcr  felbft  in  ben  ^eiteit  iinfjerfter  tirrli 
lidjer  nnb  poctifdjcr  Grfdjlaffnng  probefjaftig  crnnefcn".  ((^ocbefe, 


SWartin  Cutler.  125 

Stf  23ud)cr  bentfdjer  ®id)tung,  1,41.)  SRatiirlid)  finb  aurf)  biefe 
£ieber  ber  cigcnen  ©mtiftnbung  ber  'Sidjter  unb  ifjrer  perftfn* 
lidjen  Grrfafjrung  entfprungen,  abet  fie  geben  bent  reltgtftfen  Ofe* 
fiUjfe  ber  gefamten  Gkmeinbe  Musbntrf,  im  Unterfdjiebe  toon  ben 
Siebern  bcr  jtoeitcn  .^alfte  be§  16.  8<rf)rf)unbertS  imb  nodi  ntefjr 
ben  fpatern,  benen  etn  perffinlirfjer,  jnm  Sett  tefirfyaftor  Kfjn* 
rafter  etgen  ift.  Xie  fiteber,  bie  au§  biefer  grofjen  (yeineiu- 
beroegnng  ernjudjfen,  ftnb  ber  Stusbruc!  etiangelifrfjett  93efennt* 
niffeS,  line  am  bcntlidiften  bie  unten  mitgeteilten  Sieber  Don 
@peratu§  imb  SectuS  e3  barfteHen. 

i' ttter at nr:  $b,.  SBadernagel ,  2a§  beutfdjc  Sirdjen- 
lieb  con  ber  alteften  &it  bi§  511  9(nfang  be^  17.  Qafjrfjunberl^. 
1 804—77.  5  S3be. 

I.  2Rarttn  Sutler. 

iJitt^er'3  fittlidjer  Srnft  befampfte  bie  ,,53uf)IIiebcr  unb  fteifd)* 
lidjen  ©efange",  aber  bie  einfad)en  unb  borij  )o  mirffamen  DJJittel 
be§  unberborbenen  S5otf§Iicbe§  berfd)ma!)te  er  fur  feine  gctft* 
lidjen  ^idjtungen  nidjt.  So  flingt  ba§  fd)Lhte  ^Beifjnadjt^ 
lieb",  ba§  cr  fitr  feine  Sfinber  bid)tcte,  ganj  on^  SSoIfSlieb  an: 
mit  biefem  f)0t  e§  bie  biafoflifd)*fcenifd)e  5°rm  fotote  beftimnite 
altitberlieferte  SBenbungen,  SBtebcrfjotungeu  gettjiffer  SSorte  it.  bql. 
gentetn.  ')  9?od)  beutltdjer  ift  biefer  Giuftufj  in  bent  nac()tuei?Ud) 
atteften  Siebe,  ba§  er  gebidjtet  f)at,  ,,5.'on  ben  ^ttieen  Slierterern". 
9iirgenb§  aber  §ieb,t  er  bei  biefer  S3(n[ef)nung  ans  SSoIfelieb  ba§ 
§of)e  unb  .'oeitige  nieber  unb  uerle^t  bie  SSiirbe  be§  @egen* 
ftanbe§.  ^n  ben  ^erbcutfdntngen  ber  loteinifdjen  .V)t)mnen  unb 
ben  felbftonbigcn  9cad)bid)tungcn  ber  ^falmen  luebt  unb 


l)  ^it  bem  Stuflang  bps  £icbe§  ucrgleidie  man  bie  S8etbeutfdjuiifl  be-i 
SSorteS  ,,GoangeIiiim"  in  ber  Sorrebe  jum  'JJ.  J.  Don  1522:  ,,gutc  '-Boticfiafit 
g  ii  t  e  in  e  1)  e  r  ,  gnte  it  e  to  e  ^eittung,  gut  gcfrfjret),  ba  ooit  man  f  i  n» 
get,  i  a  g  e  t  unb  frtfltcfi  ift  ?c." 


126  Sa3  iiirrfjculteb. 

bio  ©rfyabentjeit  ber  fetertidjen  nltdjriftlirfjen  $ird)engefaitge,  bie 
jo  audi  nnc<  bcr  93  to  el  Ijeruorgegangen  fiitb. 

®ie  meiften  getftlidjen  Sieber  ilntfyer*  entftaitben  in  ben 
3af)ren  1523  itnb  1524.  sJcad)bem  1524  bcr  gri)f;ere  Jcil  in 
bent  fogcnamtten  2Ba(tfjerfd)en  (Ifyoratgejanglntd)  uttb  im  (£r* 
fnrter  ,,Snrf)iribiou",  bein  erfton  ct)ongclijd)cn  ©ejaitgbud),  tuar 
beriJffentUdjt  reorbcn,  crfd)ienen  fomttidje  37  Mirdienlicbcr,  IWH 
iJtitfjer  bitrd)ge|el)en  ,  im  ^atjro  154.">  in  bcm  nad)  bent  &etp' 
jtgcr  93ud)brnrfer  iBot.  93nb[t  knanntcn  03ejaitglmd). 

iittteratnr:  Xlutljer?  geiftlid)e  Sieber  it.  j.  iu.,  lirogcg. 
Don  $f).  siSadernagcI.  185(!.  Snt()er§  5)id)tungen,  f)r§gcg.  Don 
ft.  (^)ocbcte.  1883.  Sittfjcr^  Sieber,  firSgeg.  Don  (T.  Sdjncibcr 
in  ber  9Solf^an§gaOe  ber  ®erfe.  Sb.  8. 


1538. 

58orrebe  auf  afle  gnete  GJefangbudjer.  'j 

itr  afle  frcuben  auf  erbcn 

nientonb  feine  fetner  werben, 
bte  id)  geb  mil  meim  ftngen 
Unb  mit  mandjem  fiigen  flingen. 
.•pie  fan  ntd^t  fetn  etn  bofer  ntut,2) 
2Bo  ba  ftngen  gefeflen  gut, 
fyk  bleibt  Icin  ^orn,  janf,  (jap  nod)  ncib, 
S^eidjen  ntu|3  alle»  ^erjeleib, 
©eij,  forg  unb  \va§  fonft  Ijart  an(cit:i) 
^eit  b,in  mit  afler  traurigfcit, 
?Ind)  ift  etn  jeber  be§  IDO(  frci,4) 
X>a§  foldje  frcub  fern  fitnbe  fei, 

I'i  i<oti  1'utlicr  flrbirfjtet  al§  iBorvrbe  ,^u  bcr  Scfirift  ,,i.'Dli  nub  ^rei-3 
bcr  loblidn'it  fttiuft  Wufica",  bic  fctn  Tvrcimb,  bcr  ftomDonift  ,1^1).  Si'altlicr, 
1539  crirficiiion  licfj.  2\  (Hciiiiiiuiig.  3)  fdjiucr  ait'Iiciit.  -1)  ^uocrftdjtlid). 


gran  2Kuftca.  127 

Sonbern  aud)  ®olt  Diet  bafj  gefelt, 
T)enn  afle  freub  ber  gatijen  raelt. 
Dem  teufel  fie  fein  roerf  gerftort 
Unb  t>erb,inbert  Diet  bofer  morb. 

jeugt  Damb  be§  f5nig§  tfjat, 

bem  @aut  oft  gemeret  ^at 
50? it  gutem  fiijjem  ^avfenfpiet, 
1)a§  er  nii^t  in  gro§en  9)?orb  fiet. 
Qum  gotttidjen  wort  unb  wa^r^eit 
9J?aci)t  fie  ba§  ^erj  ftiU  unb  bereit, 
£olcf)3  ^at  ©(ifeuS1)  befant, 
3)a  er  ben  ©etft  burc^S  b,arfen  fanb. 
Tie  befte  3,e\t  im  jar  ift  meinr 
®a  fingen  alle  Dogelein, 

unb  erben  ift  ber  tool, 

gut  gefang  ba  (autct  twot, 
53oran  bie  Itebe  nadjtigat 
2)?ad)t  aHe§  frb'Iid)  liberal 
9J?tt  irent  lieblidjen  gefang, 
2)e§  mup  fie  Ijaben  innuer  banf, 
S3ielmef)r  ber  tiebe  §erre  ©ott, 
3)er  fie  alfo  gefd)affcn  fjat, 
^u  fetn  bie  redjte  fengerin, 
3)er  9)?uficen  ein  meifterin, 
Dem  fingt  unb  fpringt  fie  tag  unb  nadjt, 
(£eine3  lob§  fie  nid]t§  mitbe  madjt, 
Ten  etjrt  unb  tobt  aud)  mein  gefang 
Unb  fagt  im  ein  eun'gen  banf. 


J)  2.  iioiiig    H,15. 


128 

2.  (Jin  licb  uoit  ben  3  roc  en  sJJJcrtcrcrn  (ftjriftt,  jit  ^riifl'ef  uon 

ben   Sopl)t|ten  ')    ju   Sioiuen    wcrbrant.     Wcfdjeljcn    tin    jar 

$.  9»-  SJ«J. 

1523. 

(Sin  neue3  lieb  tuir  ^eben  an, 
3)a8  tt)att  ®ott  unfer  .^©iRjR®, 
3u  ftngeit  ma§  ©ott  (jat  gettjan, 
3u  [etnem  lob  unb  eljve, 
3u  33ritffel  in  bent  ^iibcrfanb 
2BoI  burcf)  jnjeen  junge  fnaben 
§at  er  fein  raunber  nmd)t  befaub, 
j£ie  cr  mit  [einen  gaben 
<5o  reidjlid)  ^at  gejieret. 


Der  erft  red)t  mol  3of/anne§2)  ^cift, 
@o  reirf)  an  ©ottcS  ^utben, 
<2cin  bruber  ^einrid)*)  nad)  bent  gcift 
S'in  redjter  C£()rift  on  fdjnlben, 
33on  bicfer  luclt  gefd]etben  finb, 
Sie  {jan  bic  fron  erroorben, 
9ied)t  nite  bie  fromen  ©otte§  finb 
^itr  fein  luort  finb  geftorben, 
Sein  ntertrev  finb  fie  luovben. 

Xer  n(tc  feinb  fie  fangen  lieg, 
(Srfdjrecft  fie  lang  mit  breitcn, 
X>a§   luort  &oic§  man  fie  leurfen  IjieS, 
SLUit  lift  and)  tuoft  fie  tenbcn/1) 
3Jon  i'oiucn  ber  <Sop()iften  Diet 
sJJfit  jrer  funft  uerloren4) 


@tu  lieb  Don  ben  gtoccn  SKcrterevn  x.  129 

SSerfamlet  er  ju  biefem  fpiel, 
35er  geift1)  fte  mad)t  gu  tfyoren, 
@ie  funbcn  nid)t§  genjinnen.51) 

@ie  fungen  fiijj,  fie  fungen  faitr, 

53erfuc^ten  man^e  liften, 

3)tc  fnaben  ftunben  rate  etn  mour, 

^eraditen  hie  ©opljtftett. 

®en  atten  fetnb  ba§  fe^r 

3)a§  er  war  ubernwnben 

25on  folc^en  iungen  er  fo 

@r  ujorb  Cot  jorn  ton  ftunben, 

®ebad)t  fie  gu  berbrennen. 

<Ste  raubten  jn  ba3  ftofterlletb, 
1)te  roet^  fie  }n  aud)  namen, 
jDie  fnaben  iDaren  be§  bereib, 
@ie  fpradjen  froUrf)  Slntcn, 
(Sic  banrftcn  jrem  S5ater  ©ott, 
2)a§  fte  Io§  folten  ujerben 
®e§  Seuffet§  lartten  fpiel  unb  fpot 
Xarin  burd)  falfdje  berbcn3) 
jDie  welt  er  gar  betreuget. 

®a  fd)trft  ®ott  burd)  fein  gnab  alfo 
®a§  fie  red)t4)  ^riefter  luorben, 
©id)  felb§  jm  muften  opffern  ba 
Unb  gefjn  tm  (J^riflm  orben, 
35 er  tuett  gan^  abgeftovben  fetn, 
ablegen, 


1)   b.  i.   btr  faljrfie  ©.      2.    b.  f).   oor  (Script.     3)    ©cbarben,    ffieftalt. 
4)  erijte,  (uofirc. 

*l  c  r  ( i  t ,  Wiirtin  Sitttior.  i) 


130  $a3  fiirrficiificb. 

3nm  Ijtmel  fonien  frei)  unb  rein, 
$>ie  9J?itnd)eret)  an§frgen 
Hub  menfd)en  tanb  t)ie  laffen. 

2J?an  fdjreib  jn  fitr  ein  brieflein  flein, 
£a§  t)ic§  man  fie  felb§  lefen, 
1)ie  ftiirf  fie  jeic^tcn1)  alle  brein 

ju  glaub  mar  geiuefcn, 
v  b,od)fte  jrttjumb  biefer  roar, 
nm§  attein  ©ott  gfcitben, 
2)er  nicnfc^  leitgt  unb  treugt  imerbar, 
1)em  fot  man  nicf)t§  Devlrauen, 
muften  fie  oerbrennen. 


groffe  feur  fie  jiinbten  an, 
fnabeu  fie  b,ei  bracfjten, 
nam  gro§  number  jeberman, 

fie  fo(d)  pern  oeracrjten, 
Wl\t  freuben  fie  fid)  gaben  brein, 
3Wit  ®oltel  fob  nnb  fingen, 
Ter  mut  nmrb  ben  @opt)tf^en  ftetn 
^iiv  btefen  neuen  bingen, 
1)a§  fid)  ®ott  Iie§  fo  mercfen. 

Ter  fdjimpf2)  fie  nu  gcreuet  b,at, 

Sie  >uollen§  gern  fd)8n  mad)en, 

<Sie  tb,iirn:!)  nid)t  rii()tnen  fid)  ber  tljat 

©ie  bergen  faft  bte  fadjen, 

1)ie  fd)anb  im  b,er^en  beiffct  fie 

llnb  flagenS  jrn  gen  off  en, 

li  ut'r  ,  iiitfit'icfiiii'tcit.     -)  Spaft,  Spici.     3.  tiuitit'ii. 


6iu  lieb  &oit  ben  jroccn  SJJcn1  event  K.  131 

£)od)  fan  her  geift  nid)t  fdjroeigeit  gie, 

blut  bergoffen 
ben  $atn  tnelben. 


S)ie  afdjen  mi  ntd)t  laffen  ab, 

<5te  fteubt  in  nden  lanben, 

|)ic  b,ilfft  fetn  bad),  lod),  gvitb  nod)  gvab, 

<Sie  madjt  ben  fetnb  311  fdjanben, 

2;ie  er  im  leben  bitrd)  ben  ntorb 

3u  fd)rt)eigen  ^at  gebvungen, 

£te  ntu§  er  tob  an  aflem  ort 

9}?tt  atter  ftim  unb  gungen 

@ar  frolid)  laffen  ftngen. 


)  laffen  fte  jt  liigen  nid)t, 
groffen  movb  ju  fdjmuden,2) 

@te  geben  fiiv  ein  falfd)  getidjt/3) 

^v  gtutffen  tljut  fie  briiden, 

1)ie  §etligen  ®oit§  aud)  nad)  bent  tob 

S3on  ;n  geleftevt  merben, 

<Ste  fagen  in  bev  lefeten  not 

S)te  fnaben  nod)  auff  evben 

©id)  foHn  b^aben  umbfevet. 

!J)te  ta§  man  liegen  inter  b,in, 
@ie  ^aben§  fetnen  fromen/) 
2Bir  foHen  bancfen  ©ott  bavin, 
<Sein  tuovt  ift  tt)tbev  fomen, 

(Sonter  ift  ^art  fiiv  bev  t^iiv, 

wintev  ift  Dergangen, 


£a"<  f  irdjenfieb. 

Tie  jarte  blftmlin  geljn  evfiir, 
2)er  ba§  f)at  angefangen, 
£)er  tuirb  e3  tool  fcolenben. 


3.   $cr  XLYI.  s$falnt.    $cu§  nofter  rcfugium  ct  ttirtuS  ?c 


(Sin  fefte  burg  ift  itnfer  ©ott, 
Sin  gate  me^r  unb  raaffen, 
Sv  ^ilfft  un§  fret)  au§  after  not, 
35te  itn8  itjt  ()at  betroffen, 
Ter  alt  bofe  feinb2) 
9}?it  ernft  er§  i(jt  metnt, 
©ro§  mad)t  unb  mel  lift 
©ein  graufam3)  dtftung  ift, 
Stuff  erb  ift  md)t  fein§  gfetdjcn. 

Wit  unfer  mad)t  ift  nid)t§  get()an, 
2Bir  finb  gar  balb  tierloren 
©^  ftreit  fitr  un§  ber  redjte  man' 
£>en  ®ott  ^at  felbg  erforen, 
^ragftu  iuer  ber  ift? 


er 

Unb  ift  fein  anbcr  ©ott, 
jT)a§  fett  mu^  er  befallen. 

l)  £aa  ^flir  bft  CSutfteljunfl    ift    nicijr  fidict  ;    in  bcu  i/icbiTbiiffu'ru  ift 

bas    Ijieb    crft    fcit  1529    nadjiuciobar.    9fac§    iBilti  (Sortragc    u.  9Iuff.    18>8 

3.  IfiO)  iff  ro  nid)t  1527,  fonbt'ni  l")2i)  flcbirfitct     $31.  ancfi  W.  i'cn,^,  I'ntlior, 

2.    195.       2i    alt  foinb    ,,Srbfolnb"    i.frfjon    adb.       Jouu'l).    ii)    frfirrcfcii' 
errcflcnb. 


Gin  Slinberlieb  auf  3Setf)iiadjtea.  133 

Unb  loenn  bte  loelt  tool  Seuffel  roer 
tlnb  foott  un§  gar  berfd)(ingen, 
©o  fiirdjten  nrir  un§  ntdjt  fo  feljr, 
(5§  foil  un§  bodj  geltngen, 
2)er  $urft  btefer  ioelt, 
2Bte  faur  er  fief)  ftelt, 

ev  un§  bocf)  nirfjt,1) 

mocfjt,  er  tft  geridjt, 
Sin  raortlin2)  fan  jn  feflen. 


roort  fie  foflen  laffen  ftan 
Unb  fein  bancf  boju  ^aben,3) 
(Sr  tft  bet)  uni§  ttol  auff  bent  plan 
Sftit  feinem  ©eift  unb  gaben, 
iWemen  fte  ben  letb, 
®MI,  e^r,  finb  unb  toetb, 
?a§  faren  ba^in, 
<Ste  fjabenl  fein  gemin 

ntu§  un§  bocb  bletben. 


4.  Gin  Siinberlieb,  auf  bic  SEBet^nac^ten,  worn  ftnbteitt  ftfjcfu, 
bcm  ij.  Gap.  bed  Goaiiflelij  S.  iiucoS  gcjogeu  x. 


1535. 


S3om  §tmet  ^ocf)  ba  fom  ic^  b.er, 
3cl)  bring  end)  gute  neue  me^r, 
guten  nte^r  bring  id)  fo  Diet, 
id)  ftngen  unb  fagen  toil. 


1)  nidjts.     2;  GSottcsiuort  (u^l.  fflattt).  4,  10);  obcr  lifjviftu-3  V    3>  i<jl. 
mJ)D.  auc  dune  ,,nnbcr  SSiUcu";  b  a  j  it  ,,obcnbrciu". 


134 


ift  ein  linblein  fjcut  geborn, 
einer  ^uugfrau  augerforn, 
(Sin  finbelein  fo  jart  unb  fein, 
$;ag  fol  eur  freub  unb  inonne  fein. 


®g  ift  ber  £(&R3l  thrift  unfcr  ®ott, 
3>er  mil  eud)  fitrn  au§  aflcr  not, 
(£r  \vii  cuv  ^eilanb  fctber  fein, 
23on  aKen  funbcn  madjen  rein. 

@r  biingt  cud)  ofie  fcligfeit, 
3)ic  ©olt  ber  SJater  fjat  bereit, 
I)Q§  jr  init  itn§  im  Ijimelreid) 
(Solt  (ebeu  nit  unb  einigletd). 

<£o  nterrfet  uu  bag  j;eid)en  redjt, 
3)ie  frippen,  juinbelctn  fo  fd)Icd)t, 
ID  a  finbet  jv  bag  ilinb  gelegt, 
2)ag  afle  »elt  cr^elt  unb  tregt. 

1)eg  lafft  nng  atlc  frblid)  fein 
Unb  init  ben  fyirtett  getjen  ()inein, 
3n  fe^en  iuag  ®ott  itug  I)  at  bcfdjert, 
iUfit  fetnem  Ueben  <Son 


auff  niein  l)evg  unb  fid)  bort  i)i\\, 
ligt  bod)  in  bent  frippeliit, 
ift  bag  fdjb'ne  finbetin, 
ift  bag  (iebe 


nn'Kefoin  bit  cblcr  gaft, 
Sunbei1  nidjt  nerfd)ino()et    Ijaft, 
Hub  fontpft  ing  cleub  ()cr  511  ntir, 
fol  id)  inicr  banrfcn  b;r? 


(Sin  itinberlieb  auf  SBeiljnadjten.  135 


2lf)  £(£9l$R  bit  fdjBpfer  affer  bing, 
2Bic  bifhi  toorben  fo  gering, 
$)a§  bu  ba  ligft  auff  biirrem  gra3, 
$)at>on  ein  rinb  unb  efel  afj. 

llnb  ttjcr  bic  toett  Diet  mat  fo  toeit 
S3on  ebel  ftein  unb  golb  bereit, 
(So  Juer  fie  bod)  bir  Diet  311  ftein, 
3u  fein  ein  enge§  tmgelein. 

fammet  unb  bie  feiben  betn, 
ift  gvob  tjeu  unb  njtnbetein, 
2)ar  auff  bu  $ong  fo  gro§  unb  reid) 
§er  prangft  al§  njer^  betn  ^tmetretd). 

2)o§  ^al  otfo  gefaflen  btr, 
1)te  tDQ^r^eit  an^ujeigen  mir, 
2Bic  offer  rtelt  mad)t,  e()r  unb  gut 
zjiir  btr  ntd)t§  gitt,  ntd)t§  ^tlfft  nod)  tfyut. 

21^  mein  tjer^tiebeS  S^futtn, 
9)?ad)  bir  ein  rein  fanfft  bettelin, 
3u  rugen  in  mein§  tjerfcen  fdjrein, 
Xa§  id)  nimcr  Derqeffe  betn. 

3)at)on  id)  affjeit  frotid)  fet), 
3u  fpringen  ftngen  inter  fiei) 
'Da§  red)te  ^uffantnne1)  fd)on 
a^tt  Bergen  tuft  ben  fiiffen  t^on.2) 

?ob  eb,r  fet)  ©ott  tin  ^octjften  tf)ron, 
1)er  un§  fd)encft  feinen  etntgen  <Son, 
1)eg  fvciten  ftd)  ber  Gngcl  fdjar 
Unb  ftngen  un§  fotd)§  neucl  jar. 


1)  SSicgenlieb  (sftsa  ,,foufc",  ol»9!u3ruf;  ninno  ,,31'icgc",  ,,3C>irflenfinb"). 


136  TaS  ftirdjeulieb. 

5.  Ter  XII.  ^fnlni:  Snluitiit  me  fnc  Domiitc.  $>eutfdj  gcmadjt. 

1583. 

2lf)  ®ott  Don  Ijimel  (id)  barein 

Unb  Ia§  bid)  be3  erbarmen, 

2Bie  roenig  finb  ber  fyeilgen1)  betn, 

SBerlaffen  finb  loir  annen, 

^ein  luort  man  lefft  nid)t  fyaben  roar, 

£)er  gtaub  ift  and)  Derlofdjen  gar 

Set)  aflen  menfdjen  finben. 

<2ie  (cren  citel  falfdje  lift, 
2Ba§  eigen  )ui^  crfinbct, 
Sr  Ijerlj  ntd)t  etne§  finned  ift 
$n  ©otte§  tnort  gegriinbet, 
!Der  toefylet  bi§,  ber  anber  ba§, 
<Sie  trennen  un§  on  aHe  nta§ 
Unb  gleiffcn  fd)on  Don  anffen. 

®ott  molt  aitSrottcn  afle  lafyr, 
Xte  falfdjen  fc^ein  un3  (eren, 
Tarju  jr  jung  ftotg  offenbar 
<Spiid)t  tro^,  lucr  tuil§  un§  mc^ren? 
2Bir  f)aben  xedjt  unb  ntadjt  aflein, 
2Ba§  mir  fefcen,  ba^  gilt  gemein, 
iHlcr  ift,  ber  un§  fol  niciftern? 

Tarum  fpridjt  ©ott,  ^d)  ntufj  auff  fetn, 

IDie  armen  finb  tier  floret, 

$r  feufjen  bring!  ^u  mir  (jcretn, 

3d)  (jab  jr  flag  erfyoret, 

sDcxciit  Ijeilfatn  luoit  fol  auf  ben  plan, 

(^etroft  nnb  frijd)  fie  greifen  an 

Hub  fcin  bie  fiafft  ber  armen. 

\)  D.  I;    HMljrcit  (il)it:U'ii. 


SiuHjerS  Uc&erfetjimg  bc»  12.  «JSfaIm§.  137 

£)a§  filber  burd)§  fcuer  fieben  mat 

SBetoert  ttirb  tauter  funben, 

31  m  ®otte3  wort  man  ttwrten  fol 

£e§  gletdjen  afle  ftunben, 

&$  toil  burd)§  freuj  beiueret  fcin, 

;55a  rcirb  fein  frafft  erfanb  unb  [d^ein 

Unb  leucfjt  ftarrf  in  bte  lanbe. 

2)a§  raolftn  ©ott  beroaien  rein 
$iir  bicfem  argen  gfdjledjte, 
Unb  Ia§  itn§  bir  befol^en  fein, 
$>a§  (td)g  in  un§  nid^t  fledjte,1) 
®er  ©otttoS  ^auff  fid)  unib^er  finb, 
2Bo  biefe  lofc  leute  finb 
3n  beincm  ootcf  eifyaben. 


Ueberfc(jung  bc§  XII.  «pfalm  (1524). 
Gin  ^falnt  ®nttt5§  ^ot^  511  fiuijcn  auf  ad)t  fcijtcu. 

[1]  ."ptlf  §crr  ,  bie  Ijetjltgen  ^abcn  aDgenomen  ,  unb  bcr 
gteiibigen  ift  locnig  morben  untcr  ben  menjrfjenfinbern. 

[2]  ©liner  rebet  ntit  bent  anbern  unnit^e  btng,  nnb  reben 
f)cud)etci)  mil  Jtnetjnigein  Ijerjen. 

[3]  2er  .V)err  rotte  aitv  nfie  f)cucf)etei],  itub  bie  jitnge,  bic 
ba  ftol,i  rebct. 

[4]  Xie  ba  fagcit,  nnfer  sunge  foil  Dberfjanb  Ijaben,  un^ 
gepiirt  511  reben,  tuer  ift  iinjer  .\>err'? 

[5]  SSetjt  bcnn  bie  elenbeit  tierftOret  ftub  nnb  bie  armen 
fitf^en,  luift  id)  onf,  joridjt  ber  £>err,  id)  mitt  et)it  fjenl  anf= 
ridjten,  bo§  getroft  banin  ^anbcln  foil. 

[G]  2)ie  rebe  be§  .sjevnt  finb  lanter,  tuie  bnrdjfciurt  ft)I6er 
nnt  crbcncn  tigel  beiuert  fi&cninal. 

i)  b.  I),  bufi  I  iff)  bn»  a-  !l-  "id)'  "ii'fr  un-5  fcftfclje  (,,tievflecf)te"). 


138  Tag  tttrd)eitlicb. 

[7]  $)u  §err  tuolteft  fie  bcttjorcit,  uub  un§  betjuteu  fur  biefem 
geid)led)t  eiuiglid). 

[8]  @3  finb  gottlofeit  urn  uub  urn,  luettit  uttter  ben  menfdjen* 
fiubcnt  bie  lofcn  erljOret  lucrbeu. 


6.  Tcr  i'oboefang  ©imeomS,   bc§  9Htwatcr3,  sJJunc 
2uce  tj. 

1524. 

9J?it  fiieb  unb  freub  ic^  far  baf)in, 


©etroft  ift  niir  nietn  Ijer^  itnb  (inn, 
©anfft  unb  (ttQe, 
2Bie  ©ott  mir  uerl)eiffen  (jat, 
2)er  tob  ift  me  in  fd)laff  iuorben. 


madjt  S^ri(tu§  ma^r  ®olte^  (on, 
'Der  treue  .vjcilanb, 

2)en  bit  mid)  ,§@3liR  f)a(t  feljen  Ion,1) 
Unb  madjt  befanb, 
jDaS  er  (et)  bog  teben 
llnb  ^eil  in  nbt  unb  ftcrbcn. 

1)en  fyaftu  aHen  (iir  ge(telt 

9Jiit  groj'fen  gnabcn, 

3u  (einem  rctcl)  bie  gan^c  luett 

^>ei((cn  laben, 

j£)urd)  bein  teuer  f)ei((am  icoit, 

2ln  allem  ovt  cr(d)odcn. 

Sr  ift  ba3  ^cit  unb  (dig  lied)t 
^•iir  bie  ()eibcn, 


i)  I'fljO    Ian  ,,[Qiien". 


Gin  (o&gefaiig,  fl9hi  bitten  loir"  :c.  139 

guiteudjten  bie  bid)  fennen  mcgr, 

Unb  ju  roeiben, 

Gc  ift  being  bolrfS  $frael 

Xer  prei§;  e^r  freub  unb  luonne. 

7.  6iit  Io6gefongf  9tu  bitten  loir  ben  ^ettigcn  6Jeift.:?) 

1524. 

^u  bitten  rt)ir  ben  fyeiligen  ©eift 
Umb  ben  red)ten  gtauben  aHermeift, 
Xa§  er  un§  befjiite  an  unfenn  enbe, 
2Benn  luir  tjeim  farn  au§  biefem  elenbe, 


Ued)t  gib  un§  beinen  fd]ein, 
?er  un§  3^fum  Sb,rtft  fennen  aHein, 
3)a§  loir  an  \m  bletben  bem  treuen  ^eilanb, 
Xer  un§  bradjt  b,at  jum  red)ten  ^aterlanb, 


!Du  fiiffe  Iteb  fd}end  un§  beine  gunft, 
2a§  itn§  empfinben  ber  liebe  brunf^ 
2)o§  tt)ir  iin§  bon  ^er^en  etnonber  Iteben 
Unb  im  fviebe  anf  etnem  ftnn  bleiben, 


u  fjodjfter  trofter  in  afler  not, 
itff  bag  roir  nidjt  fiird)ten  fdpnb  noi)  tob, 
a§  in  un§  bie  finne  ntd)t  nerjagen, 
enn  ber  fctnb  lutvb  ba§  leben  uerflagen, 


*)  %m  21njct)lu6  an  einen  aTten  ^irc^ciigeiaiig  gebicf)tet,  uoit  bent  S3crtftolb 
uon  ftrgeiu-burg  (.v  127^)  Cie  eiftc  Siropljc  anfiiljrt. 


140  Tn3  ffiirdjcitlicb. 

8.  HHtttctt  u>ir  tin  Icbcn  fiitb  :c. 

152*. 

SOfiiten  tuir  im  teben  ftnb 
2)Jit  bem  tob  umbfangen, 
2Ben  (ud)  roir,  bcr  fyiilffe  tfyu, 
$)a§  fair  gnab  erlangen, 
£>a§  biftu  $@3tiR  aaeinc, 
Un§  reuet  unfer  nuffetljat, 
®ie  bid)  £@9^Jl  erjiirnet  l)at, 
Jpctligcr  ,^@iR9l(S  ©ott, 
.^eitiger  ftarrfer  ®ott, 
Jpciligcr  banu^er^iger  §ei(anb, 
1)u  emiger  ®ott, 
Va§  un§  nidit  ccrftnrfen 
^n  be§  bittern  tobc§  not, 


9J?itten  in  bem  tob  an[id)t 

lln§  ber  (jcllen  radjen, 

2Ber  nnl  nn§  au§  foldjev  not 

unb  lebig  madjen? 

tyuftu,  ^S^t^  alleine, 
(S§  jamert  tein  baint()ti%ngfeit 
Unfer  funb  nnb  gvofje^  teib, 


.^eiligcr  ftarrfer  ©ot, 


1)  llmbiditimg    ber  rAntiphona    de  morte"  be-:-  2. 
'Ji'otfet  SMiilbudi-?  (f  912): 

.Mcilu  vita  in  i 
i^ucin  i|Uaeriiin 
(^iii  JIIM  pcccat 
Saiicte  et  nii^c 
An:arao  inorti 


s  adiutnrcin.  nisi  to.  iloniiiic  ' 
nostris  iu-to  iriisceri^. 
iirs  salvator. 

ic  trailas  ih>s. 


SofjanneS  SRat^cftuS.  Ml 


barmb,er§igcr 
etoiger  ®ott, 
itn§  ntdjt  toerjagen, 
ber  tieffen  fjeflen  glut, 
^tjrieteifon. 


in  ber  IjeHen  angft 
Unfer  funb  un§  treiben, 
2Bo  fotln  rotr  benn  fltefjen  fyin, 
2)a  fair  miigen  bteiben? 
3u  btr  £@9t9t  (Shrift  atteine, 
5Sergo[fen  tft  bein  t^eureS  blut, 
gnng  fiir  bie  funbe  t^ut, 

$©9191©  ®ott, 
$eiltger  [tarrfer  ©ott, 
$eiliger  barntl)ertjtger  $eUanb 
3)u  emtger  ©ott, 
Sa§  un§  i\'id)t  entfaflen 

be§  rec^ten  glattbenS  troft, 
^tjrteletfon. 

II. 


fyreuiib  unb  SMograpfj  Sutljer^,  get).  1504  311  9}od)Itj3  t.  S.f  geft. 

a{  i.  S3.  ir>fi5. 


meineS  ^er^en  grunbe 
fag  id)  btr  ?ob  tinnb 
^n  btefer  9J?orgenftunbe 
baryt  raein  Sebentang, 


142  Ta>?  tiirdjeulieb. 

O  ©ott  in  eeincm  Ifjvon, 
bir  gu  ^rcifc,  i'ob  tmb  @b,ren 
burd)  Sfyriftitm  Dnfern  ."pen-en, 
beim  eingeborenen 


55nnb  bo§  bu  mid)  ait§  ©nabcn 
in  biefer  uergangnen  9tod)t 
^or  gfar  bnb  aflent  ©djaben 
betjutet  Dnb  beiuad)t: 
3d)  bitt  bemntiglid), 
luodft  inir  mein  (Siinb  Dergeben, 
loomit  in  biefem  ?eben 
id)  Ijab  er^itrnet  bid). 

Xu  toollft  aud)  gnebiglidjen 
mid)  bfyitten  biefcn  Tag 
S3or  be§  £euffel3  ?ift  bunb  luutcn 
cor  Simben  bnb  »or  ©djmad), 
55or  $eror  unnb  Gaffers  notf), 
Dor  5lrnutt  bnb  Dor  ©djanben, 
Dor  ^etten  Dnnb  Dor  33anbcn 
nor  bofcm  fdjneflen  Xob. 

DJfein  (Sect,  mein  ?eib,  mein  Veben, 
mein  2Beib,  ®ut,  @b,r  Dnb 
3n  beine  .^iinb  tfju  geben, 
bar^u  mein  ^aitpgeftnb, 
3ft  bein  ©efdjenrf  Dnb  Wab, 
mein  @(tern  Dnb  ^ermanbten, 
mein  33vnber  Dnb  SBefanbten 
Dnb  nllc?,  ma§  id)  fjnb. 


SRorgenlieb.  143 

(Sngel  lofj  oud)  bleiben 
tmnb  toeidjen  nid)t  ton  rnir, 
$)en  (^atfyan  ju  bertreiben, 
aitff  bafj  bcr  bofe  $etnb  ^ter 
^n  btefcm  ^mniert^ol 
fetn  Znd  an  mtr  nic^t  ube, 
Seib  bnb  Seel  ntc^t  betrube 
ftnnb  bring  nttcb,  nicb,t  ju  faH. 

©ott  njid  ic^  laffen  ratfjen, 
benn  (Sr  att  £)hig  oermag; 
@r  gfegne  meine  Sfyaten, 
ntein  uornemen  Dnnb  @ad)  ! 
2)ann  id)  if)m  ^eintgeftellt 
ntein  ?etb,  mein  @eet,  mein  Seben 
»nnb  n?a§  (£r  mir  fonft  geben: 
jfym  gefellt! 


T)arauff  fo  fpred)  id)  2lmen 
t»nnb  jtreiffel  ntdjt  baran, 
©Dtt  trirb  e§  afl§  jufammen 
i^m  njotgefotten  Ian, 
53nnb  fired*  nun  QU§  metn 
greiff  an  ba§  Serd  mit  fieraben, 
baju  mid)  ©Oit  ^at  bfdjetben 
in  meim  SBeruff  cnb  <Stanb. 


III. 

(rtycuglcr 

1479  JH  SRitrnbera,  gcboren,  ciner  ber  erften  9Infyana.cr  Shitfyertf, 
ftarb  aU  5Hat3jt)ttbtcus  1534  in  f  ewer  SSatcrftabt. 

Turd)  2ltmmS  ftatt. 

$>$rd)  SlbamS  fat  ift  ganfe  toerberbt 
nienfdjtic^  natur  bnb  luefen, 
Xaffeld  gifft  ift  auff  bn§  gccrbt, 
ba§  rt)ir  nit  modjten  gnefen, 
On  ©otteg  troft,  bcr  tm§  erloft 
^nt  oon  bein  groffen  fc^aben, 
barein  bie  fdjlang  ^enant  be^tuang, 
©ott§  jorn  auff  fid)  ju  (aben. 

2Bei(  bann  bie  fdhlang  .^enam  f)at  bradjt, 
ba§  fie  ift  abgefatlen 
$on  @otte§  2Bort,  )ueld)3  fie  beradjt, 
barburd)  fie  in  ttn§  alien 
Srac^t  fjat  ben  tob,  fo  luar  ije  not, 
ba§  t)n§  aud)  (s>ott  folt  gcbcn, 
fein  lieben  ©ob,n,  ber  gnaben  tfyvon, 
in  bent  \vk  modjten  fcben. 

2Bie  tin§  nu  b,at  etjn  fvembbe  fdjnlb 
in  5lbam  all  bei()5net, 
3l(fo  b,at  img  ein  frembbe  l)iilb 
in  Gtjfifto  all  oerfb'net; 
^nb  tuie  n^tr  ad  bnvd)  ?lbam§  fall 
ftnb  eroig§  tob§  geftorben, 
alfo  f)at  ©ott  bitrd)  (Sfjvtftu^  tob 
ferneiot,  ba-3  mar  oerborben. 


145 


So  er  tin§  ben  fein  Son  fjat  gfdjendft, 
borf)  tctr  fein  fetnb  nod)  roaren, 
2)er  fitr  tons  ift  an3  Sreu(j  gefjencft, 
getb'b,  gen  fjintel  gfaren, 
j£)arburd)  mir  fein  com  tob  onb  pern 
erloft,  fo  \vh  Devtrattien 
in  bifen  ^ort,  be§  »atter§  ftort: 
tt)em  njoUt  fiir  fterben  graroen? 

(Sc  ift  beu  rt)eg,  ba§  liedjt,  bte  pfort, 
bie  roarljetjt  bnb  ba§  leben, 
3)e§  53atter§  rab  onb  emtg 
ben  er  tin§  ^at  gegeben 
3u  etjnent  frfjujj,  ba§  tt)ir  mit 
an  t^n  feft  fotten  glauben, 
barum  tinl  balb  fetyn  marf)t  norf)  gmalt 
au§  fetjner  ^anb  loirt  rauben. 


menfrf)  ift  gottloS  unb  oeriud^t, 
fein  fyeijl  ift  auci)  noc^  ferren, 
£er  troft  bet  etjnem  menfdjen  furfjt 
bnb  nitt  bet)  ©ott  bent  §eruen  ; 
1>en  tner  ib,nt  >uiQ  ein  anter  giU 
on  bifen  trofter  fterf'en, 
ben  mag  gar  balb  be§  tcnffe(§  gioalb 
mit  feiner  ?ift  eifcfjrecfen. 

2Ber  b,offt  in  ©ott  onb  bent  ncitratut, 
ber  nntrbet  nitt  git  fdjanben, 
3)en  toer  auff  bifen  felfen  bamt, 
ob  Unn  g(eid)  geb,t  jit  fyanben 

r  rl  i  t,  TOnrtin 


14fi  TaS  ttirrfjenlieb. 


unfold  ()te,  fyab  id)  bod)  nie 
ben  menfdjen  fcfjen  fallen, 
Xer  fid)  Derloft  auff  gotten  troft 
cr  b/ilfft  fein  glaubgen  alien. 

3d)  bitt  O  |>err,  au3  fjerfecn  grunb, 

bu  luolft  nitt  tion  mir  nemen 

3)ein  ^eilgel  luort  au§  ineincm  munb, 

fo  umbt  mid)  nitt  befdjcmen 

9JJetn  funb  bnb  fd)ulb,  benn  in  bein  (julb 

fe<j  id)  afl  inein  tieitramcu  ! 

mec  fid)  nu  [eft  barauff  Derleft, 

ber  luuvb  ben  tob  nitt  fdjatuen. 

9J?ein  fitffen  ift  bein  ^eilge^  tuoit 
ein  luinnenbe  Inceren'), 
(Sin  Iied)t,  ba§  miv  ben  lueg  lueift  foit  ; 
fo  bifer  movgen  ftercn 
^nn  Dity  auff  getf),  fo  ba(b  t)crfteb,t 
ber  ntenfd)  bie  ()o(;en  gaben, 
bte  ©ottejS  geijft  ben  gemip  Derfje^ft, 
bie  Ijoffnung  bavin  [jaben. 

IV. 

sJJtco(nuv  ScctuS 

fdjlofj  fid)  bcv  ?)ieforination  an,  ftaib  ir>41  al^  ^ro 

,yt  Stettin. 

Wlora  in  e;;cc(fiS  Xco. 
2lV(ein  @ott  jnn  ber  fyofjc  feij  e()i 
nnb  banrf  fur  feine  gnabe, 
3)arumb  ba§  nit  »nb  ntmmermefjr 
»n§  riuen  fan  ein  fdjabe! 

l)  hit.  luccrnu  ,,JJciicl)ti.'". 


,,Meiu  ®ott  inn  ber  tytfje."  147 

©in  luolgefatten  ©ott  an  tm§  fyat, 
nu  ift  gro§  frieb  on  tmterfaS, 
aft  fefybe  fjat  nu  ein  enbe. 

2Bir  toben,  preifen,  anbeten  birf) 
fur  beinc  efjre1),  loir  bancfen, 
2)a§  bux  ©ott  ^Bater,  emigtic^ 
regiereft  on  o((e§  monfen: 
@an^  Dngemeffen  ift  beine  marf)t, 
fort2)  gfc^ic^t,  voa§  bein  raifl  ^at  erbadjt, 
mot  t>n§  be§  fetnen  ,\3@tren  ! 


€>  3^fu  Shrift,  <Son  eingebovn 

imlifc^en  3>ater§, 
S?er[oner  ber,  bie  trarn  Derlorn 
bu  [titter  tonfer§  §aber§, 
?am  ©ottcS,  fjeiliger  JpGrr  Dnb  ®ottr 
ntm  an  bie  bitt  oon  tinfer  notb,, 
erbarm  bic^  tnfer,  2(men  ! 

£>  ^eittger  @eift,  t-ii  grafted  gut, 
bu  ader  ^eilfampft  Srofter  : 
^ur§  Sleuffete  groatt  fort  an  befyut 
bie  3^efu§  Gfjrift  ertb'fet 
SDurc^  groffe  marter  tmb  bittern  tob! 
abmenb  all  tinfent  jamer  onb 
baju  tmr  »n§  oerlaffen! 


1)  .lpfrr(irf)feit.      2)  fortan. 


1-18  $a3  ffitrrfjeiitifb. 

y. 


1484  gu  S43ari§  gcborcu,  ttmrbe  bitrri)  £uttjer  on  ^erjpg  ?llbred)t 
turn  ^milieu  empfofylen,  bcr  U)it  bafctbft  jtuit  'Cijdjnf  Don 
n  enmnntc.     (Sv  ftarb  lo")4. 


9(ti!S  bcm  ,rltcb  Horn  flcfeij  uub  glaulicit". 

(©cfiir^t  urn  9Jr.  2-7.) 

(£3  ift  ba§  (jatjt  un3  fitmnten  Ijer 
uon  gnab  fcnnb  tauter  guten; 
bic  tuevrf  fyelffcn  nDinmer  mcr, 
fie  nn'igen  nid)t  be()iiten; 
Tei  glaub  ftfjet  S^fitnt  (S^iiftum  an, 
ber  t)at  gnug  fitu  on§  aQe  gettjan, 
er  ift  ber  ntitler  morben. 

(£r  ift  geredjt  fiir  ©ot  alTein, 
ber  biefen  gfanben  faffet, 
ber  glaub  gibt  au§  Don  hit  ben  fdjein, 
fo  er  bie  luenf  nidjt  laffet: 
3Jfit  got  ber  glaub  ift  tool  baratt, 
bent  ncdjften  njtvt  bie  lieb  guty  tl)un, 
biftu  aup  &ot  geboren. 

S§  lutrt  bie  fitnbt  bitrd)§  gfe^  erf  aunt 
onb  fd)led)t  ba§  giuiffen  uiber; 
2)ag  (Smangeli  fiuubt  511  Ijanbt 
Dub  ftercft  ben  fituber  miber, 
3)iib  fpridjt:  intr  frend)  jum  creii^  Ijer^u, 
iut  gfc^  ift  lucber  raft  nod)  ru 
mit  alien  feinen  toerd'en. 


ift  ba3  f)at)I  mt§  fummcn  i)ti:"  149 


1)ie  roerrf  bie  funtmen  gtuiftlid)  b,er 
aufj  etnem  redjtctt  glauben, 
$$enn  ba§  nit  redjter  glauben  toer 
rooltft  jn  ber  roercf  berouben; 
35oc^  madjt  odatn  ber  glaub  geredjt: 
bie  roercf  bie  fetnb  be§  necfyften  fnec^t, 
babel)  ratrn  glauben  ntercfen. 

!Die  ^offnung  tuart  ber  recfyten  je^t, 
ma§  @otte§  mort  §u  fagen; 
2Benn  ba§  gefc^e^en  fot  ju  freub, 
fc^t  ®ot  fain  groiffen  toge: 
@r  roai§  \vol  ttenf?  ant  beften  tft, 
Dnb  braitdjt  an  t»n§  fain  argen  lift, 
ba3  foi  rair  jtn  bertrairen. 

SDb  fic{)§  an  lief?,  at§  too(t  er  nit, 
lafj  bid)  e§  nit  erfdjrecfen, 
$)ann  n;o  er  ift  am  beften  nut, 
ba  rail  er§  nit  entbeden; 
Setn  raort  ba§  lap  bir  gauffer  fet)n, 
ob  bein  f(et)fd)  fpred)  tauter  netjn, 
fo  Iaf5  bod)  bir  nid)t  graroen. 


(Set)  (ob  Dnb  eer  mit  ^o()em 

ijmb  bifer  gutfyatt  tuiUen 

@ot  33ater,  fun,  (jeijligem  getjft; 

ber  tool  mit  gnab  erfiiden, 

ifi}a§  er  in  tm§  an  gfangen  fjat, 

(yt  eren  feincr  maieftat, 

ba§  ^cijtig  toerbt  fein  namen. 


150  ©a*  ftivdjcitlieb. 

©ein  reid)  jit  fuimn,  fein  mil  auff  cvbt 
ftee  rate  in  fjtjntel3  tfjronc, 
3>a3  teglid)  prot  nod)  fjcitt  t>nn3  racrbt, 
mot  mtfer  frfjulb  Deifd)one, 
2ll§  mir  and)  Dnfevn  fdjulbern  tfjon, 
ntad)  bnS  nit  in  bafudjung  flan, 
18§  un§  oont  iibel,  Slmen. 


VI. 


i]cd.  1540,  ftarb  15(51  al§  iiantor  §u 
cr  ncrfafitc  ntcfjr  al§  Ijunbcrt  getftlidje  OJcbidjtc,   Don  bcncn  nut 
I'cfoniitcfteit    ba§    jdjlhtc  iBoiljnoc^t^Iteb    ift:    ,,1'obt  OJott,    iljr 
(£I)riiten,  nQc  flfetrf)". 

1.  Tcr  Wovflcu=3cflcu. 

^3111  2f)ou,  2Bo  ©ott  nidjt  flibt  311  .vwnS. 

Ti^e  ^ede  <3onn  leucl)t  j^t  {)ctfiir, 
fiolid)  Dont  fdjlaff  aufffteljen  mir, 
®ott  lob,  bcr  Dn»  (joint1)  biefc  nadjt 
befjnt  Ijat  fiir  be§  Xcuffolg  madjt! 

,^)@IT  (Thrift,  ben  tag  nn§  and)  beljiit 
fhu  fimb  mtb  fdjanb  burd)  bctne  gut! 
Va»  boinc  liebe  ©ngolein 
Knfoi-  (jitter  onb  2Bed]ter  fein! 

Da§  Dnfer  fjeii5  in  g^orfam  lob, 
beim  moil  intb  lutlht  nidjt  luibevftveb, 
1)a§  mil  bid)  ftot^  fi'ir  augen  (jan 
in  alleni,  baS  ii'ir  (jcbcn  an. 

!    inli6.  liint   ic)  ,,bi;  io  '.'iiv.ln". 


£er  2ibenb=:3egen.  151 

£a3  tinfer  roerd  geraten  luol, 

roaS  etn  jeber  auSridjten  fol, 

1)aS  tinfer  arbeit  nwf)  tinb  tiletS 

gereid)  ^u  beim  lob,  el)r  tinb  preis!    Slmen. 


2.  1)cr 

Qn  Sono  eobem. 


ift  bev  ©onnenfc^etn, 
bie  ftnftre  nact)t  brid)t  ftarcf  ^erein: 
Scudjt  on§,  |>@rr  Shrift,  bu  rt)are§  Iied)t, 
Ia3  tin§  tm  [inftcrn  tappen  nit! 

1)ir  fe^  bancf,  ba§  bu  »n§  ben  tag 
fur  fdjaben,  fabr  tinb  manner  ptag 
3)urd)  betne  (Sngel  ^aft  befjut 
aul  gnab  tinb  tietcrlti^er  gut. 

2Bontit  njtr  fjan  erjitrnet  bicf), 
baffelb  tierjett)  Dn§  gnebtgltd), 

tinfer  ©eel  nid)t  ju, 
tinS  fdjtaffen  mtt  frteb  tinb  rlju. 


betne  @ngel  bie  mad)  beftefl, 
3)aS  tinS  her  bofe  feinb  ntd)t  fefl! 
j5nr  fdjrecfen,  gefpenft  tinb  fenjerS  not 
be^itt  tin§  ^eint,  o  (ieber  ©ott! 


152  3)n$  MtrdH'nltcb. 


VII. 

SJW.  Sdjcs'd  ©efang&itdjUn  bom 
1537. 


1.     CFin  flctjftliri)  Sitltcb  flej 

bout  ^jalmcn,  $e  pvofintbio  clamant  ab  tc  brut. 


f)cr^em  gnmbt  fcfjreij  id)  ^u  bir, 
r  ©ott  evljbr  me  in  ftijmnte, 
jn  o^vcn  .pcir  neijg  bu  jit  ntir, 

meine  bttt  uffiujnime 
Xenn  fo  bu  luift  beg  ^abcn  ad)t, 
2Bic   nil  ber  menfd)  ()at  fitnb  Doflbrad)t, 
IBCV  luid  ba§  niogen  (eijben. 

53et)  biu  ift  ^err  ber  gnaben  uifl 
Tie  f  unbeit  juuergeben 
^>err  bein  ge[a(3  ift3  redjtc  jtjetl 
bent  unr  fol'Ien  Icben 
f)ei;Ige§  luort  ift  alljei;t  luar 
madjt  ba§  id)  gern  uff  bid)  I;ar 
XeinS  ^et;If?  mil  id)  evmarten. 


feel  bontff  fjat  tioftet  fid) 
bavan  aljetjt  gcbadjt 
3n  nieiner  nobt  ceilaf]  nit  mid) 
Tau  ron  morgen  bifj  jitr  nad)t 
,^)off  id)  itt  bid)  mit  Sfi'^el 
^ttb  all  meiii  fad)  jit  bii  gem  ftcll 
1'ietit  molft  bu  nit  uergeffeu. 


93jf  bcu  fjctjlig  S4>fing[taij.  153 

£)ann  £err  bet)  bir  bent  toaven  ®ott 
3ft  feer  till  barmfyer&tgfetjt 
3ub,elffen  onS  aufj  afler  nott 
Soft  bu  luiUig  tmb  berctjt 
1)it  btft  atletjn  ba§  b,od)fte  gult 
2;o§  Sfroel  erlofen  tfyut 
fetnen  funben  alien. 


2.    $ff  ben 

nad)  ber  ^?rcbig. 

liger  geqft  §erre  ®ott 
erfiifl  mit  betner  gnaben  gutt 
betner  gtaubigen  Ijerfc  mut  tinb  ftnn, 
bein  brnnfttg  licb  er^unb  in  ib,n, 
C  ^err  burd^  betneS  lted)te§  glan£ 
ju  bent  gtauben  oerfamlet  Ijaft 
ba§  Dolgf  au§  afler  luett  jungen 
ba§  fet)  bir  §err  jutob  gefungen 
lOeluta    2If(eIuia. 

£)  t)et)fge§  liectjt  mon  tn§  bet) 
9J?ad)  Dn3  afler  blt)nt^ei)t  fret) 
i'ajj  ting  buvd)  fet)n  fatfd^en  fd)et)n 
2lbfii^ien  t>on  ben  luegen  bein 
35et)iit  Dny  cor  ben  ^ropfyeten 
3)k  @olte§  rtoit  unredjt  beuiten 
<2ein  gtauben  mit  inunb  befennen 
bie  firdjcn  jettrennen. 

()bd)fiec  trofter  bnb  (jeijtgfte  (icb 
)  bein  gnaben  iniS  levgijb 


154  IfyomaS  lUnrner. 


33nfere  fitnb  Dnb  mtffetfyat 

$)ie  ©ott  fcfyuerltd)  erjurnet  fyat 

Dn§  aucf)  gnebigltrf) 
raiv  Wott  lieben  britnftiglid) 
tmfern  necfjften  aflejerjt 
eb,v  fet)  bit  in  eimgfetjt, 


^\ii  bet  $]itteratur  qilt  fcit  1520  bic  Sofnncj:  ?yi'tr  ober 
gegcn  £utf)er.  "Tie  littcrari)d)cn  33nnbe^geuoffen,  bie  fid)  urn 
ben  Weformator  jdjarcit ,  bcjcidjnen  tauten  loio  fatten  unb 
.^»an§  Sad}'5  ;  bcr  ^)ofj  bcr  Wcgncr  cvfdjeint  ucrfi^rpert  in  bent 
el)rgeij$igen  unb  ftrcitlnftigen  ^-ran^i^fanermOndi,  bcr,  iibevljauft 
mtt  l£-()rcn  nnb  SBiirben,  tion  Snifcr  9.Uaj.;imilian  ntit  bent  ijovbeer 
bc^  Xid)ter^  gefrOnt  itmrb. 

2()o  niav  iHnrner,  fctnem  innern  28cfen  nad)  ntit  cittern 
fteifcr^berg,  ^rant  n.  a.  eng  Dertuanbt,  i'tbertraf  a(«  v-8olf'^ 
fdjriftftcncr  feinc  ^orbilbcr  bitrd)  ,,eiue  nidjt  felten  bramattfdjc 
i!ebenbtgfeit  ber  Tarfteflung  foiuie  Mroft  be»  3SiOe»  unb  fit  it  ft* 
Icrifdjcr  ©eftaltung,"  a  ber  er  itberbot  fie  and)  an  Terbljeit. 

Hhtrner  tt)ttrbe  1475  ^n  Straf^mrg  gcborcn,  ftnbierte 
J{)eologie  nnb  bie  'Keri)te  nnb  nntrbe  (^narbian  bc§  ftranst3fancr» 
flofterS  fcitter  SSaterftabt.  Sein  nietbemegtce  i!eben  fi'tfjrte  tfjit  nnd) 
ftranfreid),  ^?olcn,  ^tiilicn  nub  bcr  Sdjiuei.v  ^tt  ben  toon  3cb. 
93rnnt  gegebenett  abcr  df)n(id)cn  Jyormctt  biditetc  er  (l")ljJ --1U) 
Snttren  nuf  nfle  Stanbe.  ^n  ber  ./Bnbenfatjrt"  ilolti  ftellt  er 
gair,  in  bcr  Seiie  Sleiferolierg»  in  einent  bitrdinetiilu'ten  (\Meidntiffe 
ben  ^ro^cfj  ber  dirifttidteii  .Veilignng  a{$  ctn  53 a b  bes?  citnberv  bar, 


©inteitung.  155 

loobei  CfyrtftuS  al§  23aber  nrirtt.  3Sou  bem  9tarrenfdu'ff  93rant» 
fiitb  ,,bie  Sdjelmen  jimfft"  mtb  bte  ,,9Jarrcn  befrijtoeerung"  be* 
einflufet.  Taft  burner  bet  Sutlers  erftem  Sluftreten  bie  Refor- 
mation nut  einer  geroiffen  St)mpatf)ie  bcgriiftte,  ift  nidjt  untualjr* 
fdjeinlid) ;  aber  jobalb  ifjm  ber  furri)tbare  Graft  ber  reformatorifdjen 
Sewegung  liar  nwrbe,  ba  oerroanbelte  er  fief),  ber  fo  fee!  9)tt§» 
braudje  ber  alten  Strdje  unb  bie  Siinbeit  ifjrer  Xiener  Oerfpottet 
^atte,  in  ben  ruftigften,  aber  and)  berbften  Dampen  fiir  bie  alle 
ftirc^c  gegen  bie  9Zeuerer.  ^efet  fa^  er  in  Sutler  nur  ben 
Steooluttonar  unb  itberfctjuttete  \fytt  mit  einer  $lut  Don  Streit^ 
unb  Sdjmafyfcfjriften.  @r  oerbeutfd)te  1522  §etnrid)^  VIII. 
gegcn  i'ut^er  gertcfjtete^  28erf,  unter  bem  Sitel  ,,con  S3efennung 
ber  fiiben  ©acramcnten".  3«  bemfelben  ^o^e  erfcfjien  feiue 
Streitfd)rift:  ,,Cb  ber  fitntg  bfg  engettanb  ein  liigner  fet)  ober 
ber  iint^er"  unb  in  bem  Qkbicrjte  ,,ti  o  n  bem  g  r  o  ft  e  n  Sutfje  r  {=• 
fcb.en  barren",  in  beffen  (Stngang  jeboct)  SOJurner  au^briiiiltc^ 
,,9ftarttn  2utf)er§  grofe  Sacfjen"  aiterfennt,  fd)uf  er  bie  mirffamfte, 
btffigfte  unb  einfctjneibenbfte  Satire,  bie  je  gegen  bie  Reformation 
erfdjten.  (Sr  ,,befcl)tt)or  bartn  ben  g  r  o  ft  e  n  lutfyerijcijen  barren" 
unb  fdmitt  i^m  au§  feinem  Seibe  all  bie  f  I  ein  en  Iutljenfd)ett 
3carren  IjerauS,  um  fie  bann  aU  Sutt)er§  9Sunbe»genoffen,  mit 
bem  93unbfd)iif)  ooran,  if:)re  §etbentf)aten  Dcrrtdjtcn  311  laffcn. 
2Bie  er  ftet§  einee  SSorbilbe»  beburfte,  bcmt^te  er  and)  fyier  fur 
bie  Sinfletbung  bie  1521  erfrf)ienenen  ,,5iinfjef)n  SBunbe^genoffen" 
be§  djriftfid)  focialen  ^o(f»prebtgenS  ^ob,.  Gberlin  au§  ®un,^ 
burg,  ber,  gleid)  Sutfjer  unb  .'gntten,  com  ©ebonfen  ber  natiouafen 
llnabf)angigfdt  Seutfdjlanb:?  won  Rom  erfiUlt,  al§  furd)tlofer 
Slampe  ebcufo  gegen  geiftlid)e  33ebrMung  im'e  ben  rucffidjtsfofen 
5eubaliijmu§  ber  loeltlidjen  §erren  aufgetreten  tuar.  \iier  fo* 
rote  in  feinen  anbcren  polemtfdjen  Sdjriften  jcigt  fid)  bie  perfOn* 
Md)e  ©erei^tfjeit  be§  tion  feinen  ©egnern  ebenfo  I)eftig  angegriffenen 
9JJaniie»  unb  cine  9iob,eit  ber  Spradie,  tueldje  fciit  groficu 
bid)terifd)e§  latent  beintraditigt.  \?lber  bntnod)  mirt't  iU.'-S 
Satire  fo  fefyr,  ,,mci(  fie  nid)t  gegen  rein  Crfonueneo  unb  Grlogene» 


SKiivncr. 

fcimpft,  tueil  fie  ait  ber  SJeforntatton  Dei  after  feinbfetigen  lleOcr* 
treibung  bod)  cine  Seite  fjerPodjcbt,  roclcljc  bnrdjiucg  an  beu 
gcroaftigcn  llmnja'Ijungen  bet  ntoralifdien  3l*elt  jit  Jage  tritt: 
cine  gciftige  93eiucgung,  bie  in  bcr  2iefe  padfen  foil,  mnfe  nut 
ftarfen  materienen  ^ntercffen  Derfniipft  feiu"  (Sdjem:).  —  3m 
Csafjre  1")23  war  lUnrner  am  .s^ofc  be^  cnglijdien  MOnigc*,  bcr 
il)n  bcm  9tatc  ^u  ©trafjburg  einpfat)!.  Tort  crrcgte  er  beu 
.'pafj  feiuer  ilfitbitrger  burd)  feine  ?lu^fdlle  gcgen  bie  none  ^efjre 
nub  untrbc  gc^tuitngeit,  152(5  feine  .'pctinat  ^u  berlaffen.  9?  ad) 
langercnt  ^Infenljatt  in  ber  Sdjiuci^  ftarb  cr  urn  ba§  ^satjr  1537. 

Sitter  at  ur.  235.  5?aiueraii,  S^onia^  9)hirner  itnb  bie 
tfirdje  bc3  9)?itteIaIterS.  ^afle,  1880;  berfv  Sf).  9.U.  unb 
bie  beutfdje  ^Reformation^  .static  1S!)1.  Sorenj  unb  Sdjercr, 
®efd)id)te  be^  ©IfaffeS,  '2.  2lufl.  1S72. 

53on  ben  59  lateintfdjen  unb  beutfdjen  ©rfjriften,  bie  ©oebefe 
(©runbrtp  II2,  215  ff.)  auffiUjrt,  [tub  iteu  f>eraii3gegeben  : 
1)ie  Sdielmen^nnfft,  Berlin  1881,  Don  S.  (Severer. 
S)ie  sJfarvenbefd)tncerung,  1'eipjig  1H7H,  Pon  ®.  ©oebefe. 
53on  bent  grof,cn  ^ut^erifdjen  9?arven,  Pon 

(3iirid)    1848)   nub   neuerbing§   tin  17.  S3b.   ber 
Oiat.  ?it.  Pon 


bcr 

^ertftu  ein  efcl  tufenb  jor 
Unb  fettftS1)  im  fu'r  unb  fcfjubft  tmg  nor, 
"So  b.tngftit  bod)  nit  mcr  in  in, 
Xann  ita  fpredjen  ju  latin. 

(f-iu  efcl  Inttu  Icrcn. 

3d)  luolt  ein  inal  cin  efel  leren, 
1)a§  er  oud)  fein  jit  grofjen  even 

1,)  io^tfft  c-i  (niljb.  sritest  —  •  sa^eto>tj. 


bcr  ,,9?arrenbeid)roeerung".  157 

Unb,  toa§  man  rebt,  oud)  m5d)t  toerftan, 
Drum  liejj  id)  in  gu  fdjulen  gon, 
&a§  er  leret  latinfdje  fprad). 
Do  id)  bie  fad)  bim  liedjt  befad), 
Ta  toa3  e3  litter  alS1)  tevloren, 
1)ann  er  in  bripig  ganger  joren 
"DJie  me  lernet,  bann  ein  wort, 
1)e§  behalf  er  fid)  an  aflem  ort, 
!3ta  rieft  er  iiberatl 
Unb  bteib  bod)  in  ber  efet  jaL 
2Bie  faft  id)  in  foolt  uf^in2)  briugen, 
funt  er  nut,  bann  ita  ftngen.  - 
tt)iH  ieljunb  gu  fyerren  mad)en, 
ganj  niit  funnent  ju  ber  fad)en; 

fie  gu  reben  an, 
<Stc  mic§ent§  uorgefdjrtben  ^an 
Unb  lernent  bran  tool  jeljen  pr 
Unb  fiinnent3  bannod)t  nod)  at^  nor; 
2)a§  ift  (eiber  ju  oil  to  or, 
9JJit  namen  in  ber  geiftlidjfeit ! 
2)o  mandjer  treita)  ein  obevfeit; 
©oil  er  reben  §u  latin, 
@o  fiitot4)  man§  im  all§  nor  l)in  in, 
Unb  lernet  lange  git  baran, 
2Bie  tool  er§  bannod)t  nod)  nit  fan, 
Unb  fan  nod)  lefen,  toeber  fingen 
Unb  gang  itnb  gar  niit  gu  ben  bingen; 
Tod)  fdjicft  eu  fid),  al§  er^  uermag, 
2Bie  ber  brifpifc5;  tut  int  facf. 


9JtitviKr. 

3n  jungen  tagen  fott  man  leren, 
9iit  mann  ir  roorben  finb  ju  fyerren, 
Tann  toa3  id)  ^penSlin  jung  nit  ler, 
Ta§  tern  id)  §an»  oud)  nimmermer.  - 
Solomon  fprid)t,  unb  e§  ift  mar, 
©in  fiinig,  ber  ift  junger  jar, 
ifi}e,  unb  oflem  ftnem  rid)! 
$ugenb,  n)i^eit  finb  nit  gfid); 
iBtfl  ein  crfaren  man, 
mit  fein  finb  fan  itmmegan. 
man  erft  ein  jungen  fnaben, 
1)er  ein  fiinigrid)  njitl  f)aben, 
1'eren,  twie  er  rehen  foU, 
®a  grcifdjen  tit1)  im  fdjaf  unb  wofl; 
@  ba§  er  nun  entpfafjen2)  lert, 
So  ift  ba§  rid)  fyalb  umgefert. 
<So  mer  erroelent  einen  man, 
T)er  oor^tn  hnSlid)  grie^en3)  fan, 
(S  ba§  ba§  rid)  mifl  unbergan. 
Unbergan  gar  balb  gefd)id)t, 
iBo  finbt  man,  ber  ba§  uf  bap  rid)t  ?  - 
2Bem  ie^unb  am  lefen  brift, 
Unb  bannod)t  priefter  gemi^et  ift, 
SDud)  ternet  erft  uf  bent  altar 
Unb  tuiirft  bie  bletter  ()in  unb  fjar 
Unb  tut  niit,  bann  ba§  tuad)§  Derbrenncn, 
Dem  fod  man  fpredjen:  ,,Stt^  bid)  bcnnen!4) 
0)ang  ju  fd)ulen  (ernen  bafe, 
(£  ba^  bu  unberftanbeft  ba§!"  - 

1)  licflt  batiiicbpr,   ucrbirbt  it)in.      2)  nnfiiiuien.      3i  bio  liiiji'iiii 
cine?  @ri'i]"f-3  annftjineii.       ii  mart)  bid)  fort. 


bem  ,,grofjcn  Suffjcrifdjen  barren".  159 

2Bcr  niit  ju  ben  fadjen  fan, 
$)er  felb  oerftert  mand)  frummen  man, 
llnb  mag  fein  er  bod)  nit  erjagen; 
l£r  folt  bie  fed  gur  miiten  tragen, 
©r  unb  bie  (Sfet  afle  famt; 
ift  ber  efel  red)te3  ampt. 


2.  9lu3  bem  ,,gro^cn  Sutfjcrif^cn  Warren". 

$a3  ftoucr  ber  freitjcit. 

funt  id)  aud),  ba§  brit1)  jufagen, 
fie  »n^  meinen  Dor  gu  tragen: 
Sriftlidjer  freifjeit  fie  ba§  nennen, 

®a§  tt)tr  oil  bap,  ban  fie,  erfennen. 
(Sic  flagen  fid)  mit  gvofen  mecen2), 
3Il§  ob  fte  ^art  gefangen  lueren; 
<Sie  troflten  gern  in  freifyeit  reiffen, 

2Btber  obeufeiten  fpreiffen3) 
35nb  felber  ^anblen  ir^  gefallen. 
2)a§felb  gefiet  ben  narren  aUen, 
in  fein  bof3()eit  ftiirb  cergotten 
l^eten  atle§,  ba3  fie  roolten. 
man  ben  ftnben  iren  lutflen, 
9}?an  fiint  fie  batb  Don  njcinen  ftiflen. 
<Ste  luevffen  b,in  atte  menfdjen  gebot 
^5nb  ^on  lein  obevn  me  ban  got. 
£>n4)  got  tu&tn  fie  fein  fjerren  fyon, 
Xan  fie  in  foldjer  Ijoffnung  fton, 
@r  tuiirb  fie  alle§  madjen  Ion 


l)  3)ie  beiben  anbeiM  finb  ,,ba-3  Oauer  ber  tuarljeit"  uub  ,,baS 
baner".     2)   uinualjrcn   ©rjoljlungen,     3j   fid)   anfloljiteit.     4)  abijefe^cn  won. 


160  $t)otna3  TOuntcr. 

33nb  in  roeven  nit  cin  mcit1) 
Sff  crben  fyie  in  bifer  jeit. 
(£g  ift  oor  me'-')  tterftanben  raorben, 

2Bie  bi[e  freifyeit  bringt  etn  orbcn.3 
2Ban  ber  od)§  berttmifft  bag  iod) 
33nb  Da§  rofj  fein  fumat  nod), 
S3nb  ber  biter  toufft  oon  bent  pflug, 
@o  gefdjefje  bent  arfern  nit  genug. 
^a,  Ivan  ir  in  ber  fretfyett  tueren, 
1)ie  ir  fo  felfdjlid)  ie^  begeren, 
<So  buncft  mid)  ier  e§  U)er  nit  gut, 
matten  lenjjeft  in  bent  blut. 
fefjt  end)  fiir,  onb  trcffen§  §H! 
glaub,  bal  got  nit  teiben  rail. 


l)  floine  fhipfermuitje ;    ,,nit  ciu  mcit"   nidjt  ba^  ©criiuiftc.    2)  friifjfr 

3) 


ft.  3.  ftofd?en'fd?e  DerlagsbanMitng,  Ceipjig. 

.Hlalereill. 


Ulit  oielen 


von  bev  Uv&it  bis  J5I6  von  prof. 
Dr.  «5ran3  v.  j&roues. 


DON  prof.  Dr.  Xtcb.   Hint  ber. 


.fllalereiin. 


con  prof.  Dr.  2tfd?.  Hlutbcr. 


\  \C  ^liljm  oon  Dr.  fcano  Stegmann. 

5.  tUalereil. 

pon  ptof.  Dr.  Kitb.  3)iutber. 


llrtcite  ber  ^reffc  iifcer  ;,@ammluug 

®eutfd)e  Se^rerjeitg.,  93erlin:    .....    9?ad)  ben  bor* 
liegenben  S3anbd)en  ftef)eit  feir  nit^t  an,  bie  gan^e  ©antmhtng  aufg 
i'te  nictit  altnn  sum  @ebrauc()  in  fyflljeren  Sc^ulen,  jonbcrn 


aud)  §ur  @eIbftbeIet)niKg  §u  empfct)ten. 

SRatur:  @3  ift  govabe^n  erftaunlic^,  tutc  e3  ber  rii^mtii^ft  6e!annte 
SSerfag  ermOcjIidjt,  fi'tr  fo  ettorm  bifltgc  ^Jrctfe  fo  Wor^iiglirfi  ouS= 
geftattete  933cvfd)cn  311  licfern.  ©a§  bortiegenbe  SBanbcfjen  firingt  in 
fuapper  unb  berftanbti^cr  gorm  ba§  SBii'leiignjertefte  ber  sJ!)iiucrnfogic 
gum  Slusbrud.  Saiibere  3lbbilbu«gen  etleid)tern  ba§  SBcrftanbniS. 

®tobu§:  (£§  ift  erftauuUd)r  wic  toiel  biefc  Keinc  $artc«fu«be 
firtngt,  ofjne  an  Slorfjett  311  bcrltcren,  trobei  nod)  511  licriicf|id)tigen  ift, 
ba§  t>tc(c  SlbbUbmtgcn  beu  Dtaum  ftorf  bcetigcn.  ^ortrefflid)  ttnrb 
bie  ^artCMprojeftioitylcljre  nub  bie  Sopogropljic  gefdjttbcrt. 

^otionaljeitg.:  6§  ift  bty  jcljt  in  ber  bcntfdjcn  ^ittcratur 
ttioljl  nod)  itidjt  bngciucfen,  bafj  citt  SeintoQnbBanb  Don  faft  300  Seiteu 
in  tjorsi'tgtid;et  Srucf*  unb  $apierau§ftattung  311  cinent  $rei§  ju  Ijaben 
loar^  tote  it)it  btc  r,@atnntlung  ©5id)en"  in  i^rom  ncueften  93onbe,  3)Ja£ 
Slot^'^  Ci5efd)id)tc  ber  bcntfdjcn  iiittcvatur  file  ben  Sktrag  Don  fogc 
odjtjtg  ^Sfcitniflc  ber  beittjdjen  Seferiuelt  bietct. 

Seipijiger  3eitllltS:  %$w  firf)  ral"rf)  ctuen  gutcn  UcbcrBIid1 
uber  bo§  ©clnct  ber  bentjcfjen  §elbenfage  bcrfdjaffen  tuill,  olnte 
eigene  intenfibeve  Stnbicn  madjen  511  fOnnen,  ber  greife  gctroft  311 
bent  S3iid)tcin  bon  ^irtcjef. 

$ra!r.  @ri)nlmann:  (Sin  9)Jeiftcrftiirf  fitrscn  nub  Iniubifieit, 
unb  bod)  flarcn  unb  uiclfngcnbcn  2ln8bnirl§  n)ie  bie  ,,Tcntfrf)e 


£itterfttnnjefrf)id)te"  bon  $rof.  9R.  ftod)  tjt  and)  bie  borfieqenbe  ,,1>cutfdie 
Gkfrijtdjtc  im  9UittcIa(tcr": 

•ftatur:  Qn  bcr  GJjcmic  bon  Dr.  $Icin  cmbffinqt  bcr  ©dnifcr  faft 
menr,  une  er  al§  Slnfattget  bebarf,  ntinbcftcn3  aber  fo  bid,  baft  ct  i?a§ 
8Biffen«tourbigfte  al3  unentbeb,rliri)c  ©rnublage  311111  SScrftaubuiffe  bee 
ff$e*mie  erapffingt.  .  . 

Stun  ft  f.  3(Uc  (Wfmcfien):  ft.  ffimmidj  bcljanbett  in  fcinem 
SBanbdjen,  ,,3eid)enf  djule"  benannt,  in  fnappcr,  fcrniger,  fad(Urf)» 
jicllJCJUHfUcr  3-orm  ba§  Jucitc  ©cbict  be§  btlbmafjigen  ^cidincnS 
nnb  5D?aIcn§.  .  .  .  ©Icid)  nufebringenb  nub  in  rcidjftcm  SKafje  biibenb 
fiir  Sefjrer,  ©d)iilcr  uub  Sieb^aberMnftfer,  mi)d)te  id)  ba3  lutrflid) 
uorsiigliri)C  s-T9crf  ntit  luarnicn  ancrfcnncnben  SBortcn  bet  @tn« 
fiitjrung  in  Sri)ittef  §an§  nub  28  erf  ft  a  tt  ^uncinglid)  ntodjcn.  55  ie  3(n§- 
jlattitng  ift  babct  eine  fo  tjorncfjme,  bajs  nttr  bcr  S45rei§  uon  80  ^Jfcnnigen 
fiir  bq§  gcbunbenc  SBcrf  Don  138  Seiten  fl.  8°  >uiv!(id)  liidjcrlidi  btiltg 
crfdjeint.  9Md)t  iDcniger  a\3  17  Safeln  in  Sou*,  jyarben*  unb  ©olbbrucf, 
foraie  135  Wott*  unb  Xejtbitber  illuftrtercn  ben  nufjcrft  ncfnnbcn  iic!)r= 
gang  biefcr  8eidjenfd)ule  in  fetnfttljteitber  2\>cife. 

@d)toab.  SJderfur:  ^rof.  03.  ^Jialjler  in  Him  Icgt  nn§  eine 
Sarftcllunq  ber  cbcucn  05comctrie  Dor,  bie  bi§  ^ur  9(U'3ineffung  be» 
StrcifcS  ciufdilicfjlid)  gcljt.  23cfonbere  Sorgfalt  ift  ber  9(u3:uaf)l  unb 
Stnorbnung  bcr  gtguren  ^u  teil  gciuorben,  beren  fanbcre  SdiSfitfjrunjj 
in  2  ^ovben  angeneljiu  bcriifirt. 

©  I  o  b  it  § :  &oerne$,  Urgcfdjtrfjte.  55 cr  beunifjrte  S-orfdjer  ouf  wor- 
gefd)id)tlid)em  (ycbiete  gicbt  fjier  in  fnappfter  florin  bie  Icfjrreidje  $u* 
jammenftellung  be-3  SSiffenSroerteftcn  ber  Urgefdjidjte.  25ortrcfflidj  gc- 
cignct  sur  ©iufit^rung  uub  511111  Ucbcrblirf. 

S  a  ft  r  e  3  b  c  r  i  dj  t  e  b  e  r  &  e  f  ri)  i  d)  t  §  to  i  f  f  e  n  f  d)  a  f  t :  pommel, 
anf  bent  (telnet  ber  altorientatifdjen  ©efd)id)te  eine  anerfauntc  Stutoritftt, 
bel^anbett  in  biefem  S3anbd)en  bie  inorg entanbif dje  03cfd)id)tc 
mit  grofjer  ©enauigfeit  nub  n?iffenfd}aftlid)er  ©runblidjfeit  in  fnappfter 
5orm.  2a3  ffctne  S3iid)lein  tnujj  inarm  empfootcn  tuerben. 

2p59^-  8tg.  (SBiffcnicf). sseii.):  rr2)ie  ^flnu^c"  won  Dr.  ($. Bennett 
fDnnett  ttnr  beftcn^  empfeplen.  %n  furjefter,  fnnppeftcr,  feljr  flnrcr  uub 
uerftanbltdjcr  jyorm  lucifs  fcin  JBcrfaffcr  alle§  SBiffenSioertcfte  iiber  ben 
inneren  nnb  anfjcreu  23au  nnb  iibcr  bie  fieben^tierridjtungen  ber  ^flanje 
nut  SCnfd)auung  311  bringcn,  roo^n  feine  flttit^  Dortrcffltdjeit,  fcll)ftgc= 
5cid)itctcu  Xcjtnbbiliiuugcu  oufecrorbentlid)  bid  bcitragcn  I)elfen. 

@d)>oab.  9J2crfnr:  ®ie  9ISmifd)c  ?lltcrtiim§fUHbc  won  IM-.  £co 
SBlod)  befyanbdt  fnrj  nnb  flar  bie  S8erfaffuitg§gefd)id)tc,  bie  Staat§=- 
gcttjalteu,  ."oeerincfen,  fltcdjrStoflcgc,  ginansroefcn,  St'ultit'3,  bc'3  §an§,  _bie 
Sleibung,  bie  93eftattung  nnb  anbere  i)ffcntlid)e  nub  fjauMidje  Ginridj- 
tungen  ber  JKSmcr  .... 

28eimarfd)c  ^citg. :  2i>nltl)nrilicb.  9Kit  bicfer  Uebcrfefeurtg 
iuirb  un§  cine  l)ori)iuillfommeiie  nnb  bun  Sitteratnrfreunben  tangft  er- 
fcf)utc  QJabe  gcboten.  .  .  .  2$on  cincr  guten  Ucberfc^inng  ift  311  ber- 
langeit,  ban  fie,  ftuu=  nnb  ^ugleid)  mi)glid)ft  luortflctvcu,  ofjne  bent  Ur- 
tcjt,  luic  ber  bcutfdjcn  Spradje  GJcibalt  an3iitlntu;  ben  ®cift  bc3  Driginatt 


flar  nub  ungetriibt  tpieberfpicgele.  liefer  Jvorbcnntfl  flcrcdjt  311  nicrben, 
lint  Mltfjof  ill  metftcrljnfter  2SJ  uc  SOUTHERN  REGIONAL  LIBRARY  FACILITY 

flatter  f.  b.  bator.  ®jjn 
frfjtdjtc.  (Sriion  ber  Statue  nnb  be 
uid)tetmablofUinerrocfene$h>mp  . 

bie  ©purcu  fclbftfiubtgcr  9lrbe  «    UU  I  oUo  Doo    7 

^raft.  ©djulmatttt:.  Sei^err,  ^ajmprajto.  v*rs  rotro  tu  ge* 
bviiiiflter  Sarftcttung  etu  rcirtjcv,  uiofjlburdjbaditer,  ben  nciteften 
Jwbngogtfdjcn  iBcftrcbwtgen  gcrcdjt  rocrbeubcr  3u!)a(t  geboten  nnb 
fitr  ben,  ber  tiefer  einbrtngen  hriH,  ift  geforgt  bnrc^  rcidjfjattige  Sitteratur- 
nadjnmje. 

3  e itf  tfir.  f.  b.  9?ealj^ulro.:  S§  roar  etn  gludfidjer  ©ebaufe 
ber  riifyrigcit  S8erlag§f)anbhtug,  bie  Slbfaffitng  be§  ber  ©tiifit^ruug  in  bte 
Slrttljmctif  uitb  9ligctira  bienenben  23aubc!)en§  ifjrer  ,,@ammlung"  bent 
^ocl)gead)teten  $<*<§*  nnb  ©djnlmanne  s^rof.  Dr.  ©djuficrt  511  iibcr* 
tragen  ....  Ser  SSerfafjer  ttntJ3te  bie  @cf)it)ierigfeiten  mtt  grofjem 
©efd)icf  gu  benialtigen,  inbem  er  bnrd)  einen  ftrcng  fi)ftcm«tifrf|cn  3litf= 
ban  be-5  aritrnnetiid)en  2et)rgebaitbe§  ber  gaffungSfraft  be§  9(nfanger3 
m8glid)ft  9Jed)nung  trug  nnb  babei  nnr  ba<§  §anptiadilid)e  in§  ?lugc 
fa^te.  -  ^formelfammfnttg  unb  OJepctttorium  ber  a){atl)emattf  ttoit 
^Jrof.  2"^.  Siirftcu  ....  ®ie  bnrd)  rcttieu  2rurf  nub  gcfdjmarfuofle 
Shisftattuitg  fid)  auSjei^nenbe  ,,5vormcIfammUutg"  roirb  infolge  i^re* 
retrfjctt  Diclfeitigctt  ^nl)alte§,  ifirer  (^«)erfenti>red)cnbcn  3titorbitUHg  nnb 
orieHttercnbcn  (^Uebcrnng  al^  9Jad)jd)tagebnrii  nor^itgtidje  Sienfte  leiftcn. 

©ren^boten:  2>a§  ^yrembwort  im  ^eutfdjcu  bou  Dr.  9Jui>. 
^leinpauK  Sin  lcl)rreirf)c§  58iid)lcinf  bo?  in  fcinen  engen  SBdnben  .... 
cine  5'»Hc  Don  gpradjbcleljrnng  btctct,  bie  jcben  fcjjclu  ntnfj,  ber  nut 
einigermafjcn  ba§  93ebiirfni§  fiUiit,  fid)  iiber  ©prodjbinge  2luft(antng  su 
bcrfcbaffen.  Ser  SBerfaffer  fjat  fid)  fcljon  bnrd)  gat)(reid)e  t)oIBtumItd)« 
93iid)er  iiber  bie  Sprad)e  unb  tfjr  £ebcn  befaunt  gemadjt,  er  Ijat  erne 
an^gebreitete,  fid)ere  Stenntni§  ber  (Bprad)-  nnb  S8ortgejd)id)te,  I)at  nut 
StuSbouer  anf  biefem  ©ebiete  gefammelt  unb  roctfj  fetncn  ©toff  immec 
gefd)idt  511  gruppieren  unb  borjutragen.  .  .  . 

©taat§angeiger:  ®ie  OJbmifdje  iiitteratnrgcfdjidjte  ift  etne 
gciftboQe  gloitjenbe  3(rbcit.  Ginfenber  f)at  biefelbe  Don  Stnfang  bi^ 
Gnbe  mit  gr5§tent  ©emtfj  bnrd)t]etefen  unb  babci  3(rt  nnb  Sntioicfdmg 
be§  rfimifdjen  £d)riftrnm§  nnb  bamit  be§  rDmifrfjen  ©etfteSlebenS  iibev* 
fjanpt  bcffer  nnb  griinbltdjer  t)erftef)cu  getcrut,  a!§  burdj  mand)e»  Diet* 
ftiinbige  UniuerfttatSfoKeg  ober  bictteibige  ,s3anbbnd)cr. 

5DJ  e  t  e  o  r  o  I  o  g  i  f  d)  c  ^  e  i  t  f  d)  r  i  f  t :  2  r  a  b  e  r  t  l)at  in  ber  9)letco» 
rotogte  feine  fdjiuicrige  Slitfgabc  uortreff(td)  gclOft.  %n  alien  grogcn 
bertritt  er  ben  neneften  nnb  te^ten  Stanbpnni't. 

©djnjei^ertf d)e  Se^rerjeitung:  SScr  bie  ^erfpcftine 
toon  f5l'ei)berger  nnb  baS  03comctrifri)c  3c'd)1ICU  bolt  SJerfer 
bnrd)gef)t,  toirb  feine  S'l'^'be  baran  fjaben.  (So  tit  el  fiir  fo  roenig  ©elb 
mirb  \voi)l  lanm  anberSroo  geboten.  Sie  SOuf^attonen  finb  fauber 
unb  ejraft.  S)er  Zc^t  ift  fnapp  unb  flar  nnb  and)  ba,  rco  er  incfjr  an» 
bentct  al§  au§fii{jrt,  anrcgenb.